Amics occitans, la cronica Ribon-Ribanha d’ancuei titrada « Lo Charivari » v’es prepauada da Didier LANTERI. Asperam tanben lu vòstres escrichs per li cronicas futuri, que sigon racòntes dau passat ò dau quotidian, articles jornalistics, galejadas, poesias, cançons, scenetas de teatre, bandas dessenhadi…
a l’adreça : ribonribanha@yahoo.fr
« La garderem ribon-ribanha, nòsta rebèla lenga d’Òc ! »
Lo Charivari
Luca Maria Capponi nasquèt a Triora en lo 1768.
Es eu qu’auria escrich – ò bessai radunat – lu detz capítols de « A canzun de Franzé u peguror » (la cançon de Choa lo pastre). Aquesta cançon, diguèm puslèu aquesta fàvola, es estada publicada completa en lo 1997, gràcia a l’estacament dei triorascs au sieu dialecte e a l’interès que li pòrta lo professor Werner Forner coma lenguista e grand especialista dei dialectes ligurians aupencs. Siguèt publicada sus la basa de tres còpias manuscrichi qu’èran despí tengudi a la sosta da la familha Capponi.
Aquesta canzun emb’ai sieus tres-cent-e-noranta-sièis quatrins presenta l’interès de contar de tròç de vida e d’istòria d’un país – Triòra – qu’es un país vesin de la nòstra comtea e qu’avia embé Tenda e La Briga de rapòrts de vesinança e de rapòrts ligats a l’activitats dei pastres dei doi costats : tra lo mes de junh e lo mes de setembre, lu pastres – e d’aquesto temps n’i avia totplen – si retrovavan sus lu aups que desseparan li valadas Ròia e Argentina. Mesclavan lu estròps. Era un moment d’escambi culturau tra de pastres que passavan l’invern dins li planuras d’en Provença (« en ça ») e d’autres que lo passavan en Pimont ò en Liguria (« en la »), e podèm magara pensar que sus d’aquestu aups, a l’entorn dau pairòu en manjant la panissa, d’estròfas de la canzun èran recitadi ò cantadi, bessai finda trasformadi ò adaptadi segon lo « viscut » de cadun.
Ensinda, a Tenda coma a la Briga avèm « A cansun di pastùu » (la cançon dei pastres). Se a la Briga si canta d’una maniera e a Tenda si canta pi d’una autra, e se li paraulas non son pròpi parieri, li son totplen de similitudas, similitudas finda embé la « canzun de Franzé u peguror ». Sensa dubi la cançon dei pastres de Tenda, aquela dei pastres brigascs e aquela canzun de Franzé an una raíç comuna, e ne’n cau cercar la fònt a l’entorn dei vaíi, vaíi estent una paraula roiasca per dire un grand estròp fach de la mescla dei estròps de mai d’un pastre sus lu aups.
Lo terç capítol de la canzun de Franzé si sòna « E ciaravüglie », qu’en niçard seria lo charivari, en brigasc « ër sccianaviy » ([∫t∫a.na.vij]).
Cen qu’es un charivari ?
Aquesto terç capítol nen dona una respòsta precisa, e es per aquò qu’ai vorgut n’en far una revirada en niçard, diguèm puslèu una adaptacion en niçard perqué en volent rimejar, m’aurà caugut pilhar quauqua libertat en m’aluenhant un pauc de la revirada literala.
Lo charivari èra una usança que si faia quora un maridatge a venir non era jutjat « coma si dèu » da la vox populi, se lo maridatge destonava, se la cobla non pareissia en armonia ai uelhs de li gents dau país. Lo mai dei còups, èra istòria d’atge, per exemple d’un vielh qu’esposèsse una jova ò au contrari d’una vielha que si vorguèsse maridar un joinòme. Mas sovent podia finda èstre lo cas d’un veuse que si vorguèsse tornar a esposar, ò d’una veusa un pauc tròup presta a acabar lo sieu duelh e a si remaridar. Ò encara d’una jova dau país qu’après s’èstre plaçada davau coma serventa, si seria un jorn recampada au país lo nas aut emb un ricàs de la vila.
Toti li unions que podion far enrabiar lo jovent dau país – que sovent veia emb’aquò un dei sieus deraubat per un que non li reconoission lo drech de lo faire – èran bòni per far petar un charivari. Calia batre la cria d’aquela malaliança, e pi calia taconar l’otratge en si fent pagar un daci. Au mai la diferença d’atge ò d’estatut era importanta – au mai l’union destonava – e au mai lo charivari pilhava d’importança. Li aurà ben augut, de còups que li a, un pauc d’exageracions dins lo charivari au ponch d’anar a finir mau.
Mas es lo pagament dau daci que normalament venia metre la fin au charivari. E lo daci – coma lo veèm dins la canzun de Franzé u peguror – lo mai dei còups, quora li avia un bòn esprit, èra basta un còup a beure que si pagava au jovent, cen qu’acabava la festa d’una bòna maniera, dins l’alegria.
Mas calia per aquò que lu nòvis colaborèsson e que toi – lu nòvis coma la joventura – siguèsson boai jugaires e auguèsson toi un bòn esprit.
Coma si debanava ?
Lu joves dau charivari si mascaravan coma podion coma per lo carneval, bessai per non èstre conoissuts se per cas lo charivari virèsse mau. Menats per un cap – veèm dins la canzun que si fa sonar lo « capitani » – s’en anavan en procession fins dont s’estaia lo baudo que destonava, e badabin badabon va-li que ti fau lo revira mainage davant de la maion de l’autre fins tant que sortèsse per renfrescar lo monde de maniera a far quitar lo bosin e la vergònha que li si metia dins tot lo país.
Tot era bòn per far de bosin : cascavelieras dei muòus, pairòus e que si sigue per li picar sobre, picons de li bèstias, campanas e campanetas, vielhs otís, cubercèus, còrnas da li bofar dintre, fifres dei pastres, tambors, trombetas e bombardins de la banda dau país quora n’i avia una, tarabàcolas grandi de glèia, e que sai encara.
Dins la canzun de Franzé u peguror, si tracta d’un charivari a la bòna que si finisse lèu e ben e que si fa a un veuse que vòu esposar una veusa. Si pòu pensar que se lo veuse auguèsse vorgut esposar una bèla jova, lo charivari seria estat un pauc mai lòng e lo jovent bessai non si seria acontentat de quauqu tòmos de vin e d’una gòrba de figas :
Dins li dètz promieri estròfas, Franzé qu’es un testimòni nen fa una descripcion totplen clara dau cortege dau charivari. Lo capitani dau cortege dins l’estròfa dotze arriba davant la maion dau nòvi e s’adressa en eu.
Li ditz la rason de la presença dau cortege e lo mete en garda de non si far colhonar, li demandant d’èstre bòn jugaire (13). Es donca un juec e veèm ben aquí qu’aquesto charivari non es una malafesta.
Capissèm (14 – 17) que lo capitani eu finda un jorn siguèt la victima d’un charivari (Ieu coma vos li siéu passat – Ieu lo faguèri : es pan rendut) cen que non l’empedissèt de n’èstre ancuei lo mèstre : veèm ben que lo charivari non a per fins d’escludre quauqu’un, basta que sigue bòn jugaire.
Mas li fa pura present de li consequenças se jamai non vorguèsse colaborar : lo charivari seria un infèrn que porria durar un mes entier per s’acabar d’una maniera trista, ajocat davant-darrier sus d’un aë malaut a èstre pi la risada dau país tot entier (15 – 16).
Fin finala se lo fan, es sobretot per mantenir una usança – gardar l’use dei temps antics – que li son estacats, e non es per malícia – vos volèm tratar en amic (17).
Dins li estròfas detz-e-vuech, detz-e-nòu e vint, si tracta de la negociacion dau daci : de vin e de figas. Lo nòvi es bòn jugaire, la negociacion dura pauc, e la mànega de joves festeja lo pacti en tornant a sonar lo charivari que deven esto còup una chamada, sempre sensa deguna malícia (21 – 22).
Fan un brinde au nòvi, e per la forma lo meton pura en garda còntra un maridatge que si porria èstre destonant. Cau pas oblidar que lo charivari sierve en aquò, estent qu’aquí, un veuse qu’esposa una veusa, aquò non es pecar e non li a otratge (23 – 24).
E coma per ben far veire que lo charivari non es marrit, que non a lo poder d’empedir l’union, e que cadun fa cen que vòu, la canzun laissa lo mòt de la fin au nòvi que ditz ben que se lo jovent pòu ben s’ocupar dau beure e dau manjar de la fèsta, per cen que regarja lo reste – per parlar fòra dai dents – es eu que mestreja la sieu vida (25).
Ensinda s’acaba la festa, dins l’alegressa. Cadun es content (26 – 27).
M’estaii quiet a la fenèstra
A mi sonar una fifrada
En asperant la mieu menestra
2.Tot en un còup audi un tapatge
Un grand bosin, un revolum
Vei arribar un grand mesclum
La joventura dau vilatge
3. Li èra un òme a la sieu tèsta
Era sus un aë, vestit da fèsta
sus lo capèu, avia un plumet
« Lo capitani » faia d’efect
4. Com’un evesque a la grand messa
En man lo sieu baston tenia
De còups que li a, ben se riia
Era una granda alegressa
5. Pi, d’una votz de mercenari
Diguèt : « Pichoi, siguetz atents :
Tenetz pronts lu vòstres istruments
E metetz-vos au charivari »
6. Cen que veguèri, non lo cresii
Un revolum, un grand fracàs
Cresetz-mi s’a ieu vi fidatz
Que si posquèsse non sabii
7. Coma de cabras que s’alargan
Quora la sau li ven donada
Que s’arubatan li piconadas
E que dai becs s’escornalhan
8. Còrnas, tambors e tarabàcola
Li a cu subla, li a cu ralha
De cassaròlas ò de sartaias
Far de tapatge es la sieu tècola
9. Li a cu estirassa de cubercèus
Cu un cumascle, cu una cadena
Degun n’espranha la sieu pena
Basta que fague de bordèu
10.Ieu que siéu ben un pauc ficanàs
A la sonalha pilhi lo pas
Lu vòli toi acompanhar
Per veire dont va s’acabar
11. Arribam au país sotran
Lo capitani en si fermant
Ralha : « costança e union ! »
Un òme sòrte d’en maion
12. Lo capitani s’en avança :
Li ditz : – « Bònjorn, Mestre Josep
Se siam venguts, sabètz perqué
Es qu’aquí avèm un’usança
13. Doi veuses vòlon s’esposar
Lo charivari devèm faire
Mefi, non vos far colhonar
Siguetz Josep un bòn jugaire
14. Ieu coma vos li siéu passat
Aqueu baston, vos donerai
Parier coma aquesto bel aë
Quora n’auretz acontentats
15. De nautres se vi volètz jugar
Se vorguessiatz la v’esquivar
De charivari, lo vi prometi
Per tot un mes, n’auretz a breti
16. Per acabar esta mesada
Un aë ronhós vi troverem
Davant darrier v’estaquerem
E pi faretz la promenada
17. Ieu lo faguèri : es pan rendut
Vos volèm tractar en amic
Gardar l’use dei temps antics
Mas avèm encara ren beugut »
18. – « Va ben vi devi renfrescar
Vi pregui d’èstre mesurats
Per caritat, non m’espelhar,
Siéu pas encara estat pagat »
19. – « Nautres serem totplen discrets
Si ditz qu’avètz ben vendemiat
Qu’avètz en cròta un bòn docet
E que li figuieras an donat
20. Diguem tre selhas dau vòstre vin
Una plena gòrba de figas
Que dietz d’aquesta propòsta ? »
– « Mi sembla sigue ben onesta ! »
21. – « E vautres, amics, escotatz-mi
Cau li dire que siam contents
Faguem sonar lu istruments
Lo charivari, repilhatz-mi »
22. Imaginatz-vos lo bosin
Mas vequí qu’arriba l’oferta
Totplen de figas e pi lo vin
D’aquí pauc la festa es duberta
23. Lo capitani, per començar
Auça lo gòto, coma a l’usança
Per partir mé bòna creança
Au bòn Josep s’en va a brindar
24. – « Se vi volètz tornar esposar
maridatz-vi, bòn pron faguetz
mas pilhatz garda qu’es un pes
Non sabi s’o porretz portar »
25. – « Mi plas de vos saupre contents
Mas per parlar fòra dai dents
Lo reste lo vòli ieu decidre
Misericòrdia, siéu un òme libre »
26. E coma quatre e quatre vuech
Anant qu’arribe pi la nuech
Manja li figas, bèu lo vin
Si son toi fach un bòn festin
27. Quora tot siguèt polit
Coma la fuelha s’esparpalha
S’escapèt via la canalha
Lo charivari èra finit
Didier LANTERI