De diménegue, vos prepauam de retrovar li cronicas anciani de l’Agachaire e, per aüra, aqueli publicadi tra lo 2005 e lo 2008 dins « La Provence – Edicion deis Aups ». Vequí aquesta setmana una compilacion dei cronicas que pareissèron au mes de julhet dau 2006. Òsca !
S’es passat un 2 de julhet
Chronique du dimanche 2 juillet 2006 en lenga nòsta
Siam en 1399, e la Provença es en estat de guèrra. Dins la dralha de la succession pron complicada de la rèina Joana, un nòble lemosin, Raimon de Turena, a la tèsta d’una chorma de maufatans, devasta lo païs despuei dètz ans. Lei gents de Sisteron participon activament a la guèrra que l’i ei facha. Per sei sòus d’en promier, mai pereu en mandent au sèti de Montfuron de lanciers e d’aubarestiers, e mai un trabuc, machina de guèrra que mandon, sus un radèu fach exprès, de lòng Durença jusqu’a Manòsca.
Amb aquò, a la fin lo Turena ei batut, e quand s’acaba junh lei Sisteronencs pòdon levar sei mesuras de garda de la vila. Mai tot aquò li a costat pron car. Adonc, entre temps, an escrich a la « tresque excellent e redoptabla damna » la rèina Maria per li demandar que, desenant, lei nòbles deguèsson, eles pereu, contribuïr segon sa fortuna ai despensas e cargas de la vila, coma totei les autrei ciutadans, aquò per l’utilitat de la causa publica (« utilitatem reipublice » ditz la respònsa reiala, qu’es en latin).
Sabo pas s’ei lo Sant Esperit qu’inspiret aquesta respònsa, donada lo 2 de julhet, (« lo sant spirit sia an vos » li avián dich les cònsols de Sisteron) mai la rèina diguet de òc. A l’epòca degun parlava de « fractura sociala » mai, bota, en un bòn besonh sabián la tapar…
Lo Jorn de la Menta
Chronique du dimanche 9 juillet 2006 en lenga nòsta
Aquest an, au calendier revolucionari lo 9 de julhet correspònde au 21 de Messidòr, jorn plaçat sota lo signe de la menta.
Sabèm que dins la tradicion provençala, la menta es una des plantas de l’amor, coma o mòstron les provèrbis : « Au brot de menta, l’amor aumenta », ò « Boquet de menta, l’amor vos tenta ». D’un biais encar pus crus, dins les Aups « plantar la menta » vòu dire metre sa grana onte fau per aguer un enfant…
Quand l’òm saup l’importància de la menta dins la cultura maugrebina, e mai aquela de ses imigrats naissuts au nòste, (seriá pas que per faire lo tè), me demando se devèm l’i veire un signe per encuei…
Penso ben entendut aquí au Marselhés dau jorn, natiu de la Castelana, que tota la França esto sera serà vertadierament a ses pès, d’abòrd que ses uelhs les quitaràn pas…
Mai justament avèm pereu un adjectiu provençau gaire conoissut qu’ei « zizonat », que vòu dire entrepachat, embarrassat, trantalhent… Avèm plus adonc que d’esperar qu’esto sera, nòste Zizo o serà pas zizonat, e que serà per eu lo brot de menta…
S’es passat un 16 de julhet
Chronique du dimanche 16 juillet 2006 en lenga nòsta
Aqueste 16 de julhet de l’an 1718, l’avesque de Sisteron, monsenhor Loïs de Tomassin, èra sus sa terrassa dau castèu de Lurs. L’abat Feraud nos rapòrta que disiá son breviari en s’espacegent, quand la terrassa s’escranquet sota ses pas.
Un autre autor a racontat que, a quatre vints ans qu’aviá, veniá just despuei quauquei jorns de retombar en enfança. Sortit de son apartament, qu’èra a plan-pè d’aquela terrassa, venguet s’apielar còntra sa balustrada, que se pòt vèire encara encuei. Aquí tombet sus lo camin, dau costat de Forcauquier e, per malastre, piquet de tèsta sus una pèira qu’èra justament a’n aquel endrech. Moriguet sus lo còp, davant les uelhs de son varlet que contet puei l’afaire. Sabo pas quunta ei la bòna version de l’accident, mai demòra segur qu’aquel òme desbaucet de la terrassa de son castèu, e que fuguet sa fin.
Fasiá 36 ans qu’aqueu membre d’una des pus grandei familhas provençalas, venguda de Pinheròl a la fin dau sègle XV, governava son diocèsi, après qu’aviá passat sus lo sèti de Vença. Fuguet sepelit dins sa catedrala de Sisteron, e l’òm ditz que lo plorèron fòrça.
Lo Jorn de la Consòuda
Chronique du dimanche 23 juillet 2006 en lenga nòsta
Republicans de la bòna, seriam encuei au 5 de Termidòr, lo jorn de la Consòuda. Aquela curiosa planta, que li dién en francés la « prêle des champs », de pichòt ma grand ne’n ramassava d’abòrd que disiá que fasiá pissar, e mai netejava lei ronhons. Ai sachut pus tard qu’aquel usatge èra fòrça ancian, e ben conoissut.
L’òm se ne’n serviá pereu per netejar d’autres causas : la terralha en un bòn besonh, mai puslèu d’aisinas pron brutas, coma lo cuou d’una sartan. Per aquò, l’òm fava una mena de bala de consòuda, en ponhada ben esquichada. Es probablament d’aquel emplec que vèn l’expression « amolonat coma una consòuda ».
Enfin ei dins lei libres qu’ai aprés lo provèrbi « Lavètz la tèsta a un moro : ne’n serètz per vòsta consòuda e vòste leissiu ». Ce que vòu dire que de faire de causas impossiblas, tant vau de se n’esparnhar la pena…
S’es passat un 30 de julhet
Chronique du dimanche 30 juillet 2006 en lenga nòsta
Ce que se passet lo 30 de julhet de 1878 nos sembla encuei un afaire pichonet. Pensètz un pauc : aqueu jorn d’aquí, dos òmes de Folhosa, Pau Anet e Josèp Risol, escalèron la cima de l’Agulha de Chambeiron, a 3400 mètres…
Mai se ne sabèm, encara encuèi, la data justa e lo nom d’aqueles òmes, es qu’a l’epòca, aquò èra un eveniment… E es tot ren de lo dire : avans aquela data, lei gens pensavon qu’aquela cima aviá mai de 4000 mètres, qu’aquò la fasiá la pus nauta cima de França, qu’aquela ascension èra perfiechament impossibla, e que d’alhors degun avans l’aviá assajada…
Encuèi, onte lei gens van au Mont Blanc en basquets, e sus l’Imalaià en passejada, aquò sembla pas de crèire… Mai autre temps, lo monde, les auturas li fasián paur, e coma de tot biais avián ren a l’i faire, restavon dins la baissa, e barjavon dei cimas…