Amics occitans, la cronica Ribon-Ribanha d’ancuei titrada « Lo drech de dire « M…. » » v’es prepauada da Sara LAURENÇ. Asperam tanben lu vòstres escrichs per li cronicas futuri, que sigon racòntes dau passat ò dau quotidian, articles jornalistics, galejadas, poesias, cançons, scenetas de teatre, bandas dessenhadi…
a l’adreça : ribonribanha@yahoo.fr
« La garderem ribon-ribanha, nòsta rebèla lenga d’Òc ! »
Lo drech de dire « M…. »
Lei Chinas de Garda en Musica
Ara, e dins mai d’un domeni, sembla que siam tornats quaranta ans en arrier e mai encara. Debats sus lo vèu a la piscina ò autre, barradura dei centres de Planning Familhau… Leis exemples mancan pas. Lo siècle XIX veguèt s’esvelhar lei consciéncias feministas alara que se congrelhava la majora partida dei prejutjats lei mai nècis sus lei fremas. lei Trobadors avián fach son temps e Sant Pau èra glorificat.
Que ne’n siegan conscients ò non, leis òmes vivián dins una paradòxa. Mespresavan dubertament lei fremas “independentas” e ne’n pantaiavan secretament. Se vei en particular dins la fòrma de musica mai importanta de l’epòca, l’Opéra. Dos opéras illustran ben aquela contradiccion : Carmen de Jòrdi Bizet e Mireille de Carles Gounod. Aquesteis òbras an totei doas una frema ò una chata coma personatge principau. Carmen es un dei mai cantats au nivèu internacionau. S’agís en fach de l’Operà lo mai coneissut au monde. Se n’i a un que saup pas de còr “l’Amour est enfant de Bohème”, vòu dire qu’a passat sa vida dins una lamassariá. Mireille es un pauc mens famós mai demòra una pèça unenca dins l’istòria de l’Operà Francès. Lo ròtle de Mireille, per la rason qu’es sus scèna quasi en permanéncia, es un dei mai durs dau repertòri femenin.
Attencion, parli ben deis Operàs. Parlarai pas de la novèla Carmen de Prosper Mérimée, nimai de la nòstra Mirèio nacionala, icòna de la lenga d’òc, forjada per lo nòstre Frederíc. Mirèio fuguèt passada au penche fin e la Carmen de Mérimée es, sus lo costat narratiu e psiquologic, un pauc diferenta d’aquela de l’Operà.
Jà, se veson gaire lei rapòrts entre lei doas istòrias, l’una en Espanha, pròchi Sevilha puei Grenada, l’autre en Provença, en riba de Ròse. Pas lo meme país, pas la mema lenga e pas lo meme biais psicologic. Sensa parlar de la musica, basadas sus lei ritmes castillans per l’una e caracteristica dau gost francés de 1864 per l’autre. La sortida de la novèla Carmen faguèt un escande qu’empachèt pas Jòrdi Bizet de l’asatar en 1875, ambé l’ajuda d’Enric Meilhac e Ludovic Halévy, libretistes famoses que travalhèron ambé Offenbach e mantuneis autrei.
Carmen, una bomiana paura, a la moralitat discutabla, manipula Don José ( un basc dins la novèla, espanhóu dins l’Operà ). Pensa ne’n èstre amorosa mai tre que s’avisa que José pòu pas la sègre pertot onte, ela, vòu, l’abandona per Escamillo, un bèu torero. Rendut fòu per la ràbia e la gelosia ( e lo fach qu’a tot abandonat per ela ), Don José tua Carmen a l’ombra deis arènas alara qu’aquela li crida que l’aima pas pus.
Ren de veire ambé Mirelha. Sabèm totei lo succès qu’aguèt lo poèma. Carles Gounod, qu’aviá acabat son Faust, ne’n fuguèt encantat. Frederic Mistral lo convidèt a Malhana que posquèsson travalhar ensems sus l’òbra. Un rare cas de collaboracion entre l’autor e lo compositor. De segur, l’istòria fuguèt simplificada. Mirelha, rica eireteira d’un mas grandaràs, aima passionament un panieraire, Vincent, un paucvau segon lei critèris economics de l’epòca. Lei dos amorós inseparables s’atiran la colèra de sei gents e deis autrei pretendents de Mirelha, mai que mai Ourrias, un gardian au sang caud. Una nuech, pròchi Ròse, Ourrias tuerta violament Vincent au front e lo crei mòrt. Se farà negar dins lo flume pauc après. Mirelha, solatjada de l’anòncia que Vincent es totjorn viu, fa un viatge dangierós ai Santas per lo rejónher en passant per Crau en plena solelhada. Morrís d’un terrible còp de solèu davant la gleisa, dins lei braç de Vincent. Fau aremarcar que dins l’Operà, Joana Maria, la maire de Mirelha, es mòrta e invocada coma figura protectritz.
Doas fremas, dos òmes, doas amors, doas mòrts, l’una dins leis Arènas a Sevilha e l’autra dins la glèisa dei Santei Marias. Lucha per l’una ? Evidéncia per l’autra ? Doas concepcions de la frema qu’an ren de veire. Aparentament.
La frema, a l’epòca onte aquesteis Operàs fuguèron creats, èra socialament inferiora, qué que se digue, a l’òme. Sei bens, sa vida, tot çò que podiá faire o obtèner dependiá de son paire primier e puei de son òme. Una eternala minora sota lo còde Napoleonian. Aguèt lo drech de gardar son salari per ela meme solament a partir de 1907.
Proudhon declarèt en 1848 “Mainatgiera ò cortisana, n’i ges per la frema de mitan.” Lei doas qualificacions correspondon ai nòstrei doas eroinas. La “ Mainatgiera”, aquò’s Mirelha, l’incarnacion de la chata ideala. Es la pura verge, l’ange dau fogau plen de devocion, destinat a son ròtle de frema e de maire. Davant sei companhas manhanarèlas, Azalais e Norade que son dins sei pantais de riquesa e de glòria, Mirelha fa pròva de simplicitat e de modestia tre l’acte primier a travers son primier cant “Et moi, si par hasard, quelque jeune garçon …” Se fa trufar per sei companhas e la masca Taven dèu la defendre: “Silence ! Vous mentez ! Mireille est la plus sage.” Sa fidelitat a Vincent, mespresant per eu lei rics Ourrias, Arali e Pascoul, la pagarà dins la mòrt en martira dins una apoteosi finala. Virgo Intacta e ange fins au bot, la frema ideala dau siècle XIX…
La “Cortisana”, aquò’s Carmen. Tre la debuta dona lo ton : “ L’Amour est un enfant rebelle …” Carmen aima l’amor, mai que leis òmes e collecciona lei conquistas. Es una “sorcière”, una frema sensa moralitat. Un demon per l’epòca. Caraca paura, marginala, contrabandièra, se laissa menar per la passion e la libertat. Mai edada e a la sexualitat liberada, es la frema fatala que buta leis òmes a la roïna e a la mòrt. Son castigament de la man de l’amaire traït es conforme a la morala de l’epòca.
Mirelha es sanctificada e Carmen condemnada. E pasmens chascuna dins son genre, son d’objèctes de desirs. Totei doas son perseguidas per leis escasenças siá sexualas, siá d’onèstes maridatges : Zunica, l’oficier Dragon, Don José, lo Brigadier, Escamillo, lo Torero per Carmen ( e la lista es pas acabada…). Per Mirelha, Vincent lo panieraire, de segur, Ourrias lo Gardian mai tanben d’autrei coma Arali, lo pastre, e Pascoul, lo cabrier. Son lo mèu qu’atiran leis abelhas, fatalei chascuna dins son genre. E chascuna causisson … Impensable per l’epòca.
A costat, gaire de rivalas. Frasquita e Mercédes, companhas de Carmen son aquí per faire fola cotria ambé l’eroïna. An la mema filosofia e la mema vida de cortisanariá mai auràn pas son sort crudèu. Quand tiran lei cartas ambé Carmen, l’una pantaia d’una passion ambé un capolier bandit e l’autre d’esposar un òme ric per eiretar. Segurament sei desirs prigonds que s’expriman. Carmen sola tira la mòrt sensa la sovetar. Son aquí per faire “bèu”, se podèm dire, de rebats mens bons de Carmen.
Lei Manhanarèlas, amigas de Mirelha, an pas grand causa dins la carnavèla, “Chantez, chantez, magnanarelles !”. Son de cigalas ( ò de dindas… ) que pantaian d’una vida de princessa. Li a mema una que s’imagina “Impératrice et souveraine avec un long manteau qui traîne …” Mirelha manhifica sa modestia au mitan de duganèlas despiechosas. Vinceneta, autra figura feminina, sòrre de Vincenç e pichòt ròtle, es pas, tant coma Frasquita e Mercedes, qu’una autra Mirelha mens vesedoira. Ren que fague una vertadièra concurréncia per Mirelha, l’Ideala.
La Masca Taven es autra causa, una creatura d’un autre monde. Fau aremarcar que I a pas d’equivalent de Taven per Carmen, a despart de la scèna dei cartas qu’evòca la magia e lo Sòrt ineluctable. Mai Carmen, contrariament a Mirelha, a una soleta rivala, que s’atròva pas dins la novèla e fuguèt inventada per la caucion morala de l’Operà e fa un grand contraste. Aquò’s Michaëla, la filha dau país, que Don José aimava avans de rescontrar Carmen. Sembla Mirelha, “Jupe bleue et nattes tombantes”. Es la Chata perfiècha de son istòria que la maire de Don José pantaia d’aver coma nòra. Mai, a l’encontrari de Mirelha, que còntra vents, mars, paire e societat sosten Vincenç, Michaëla laissa tombar Don José. Lo considèra coma un “infâme”e lo va quèrre mai per solatjar la maire de Don José morrenta que per Don José eu-meme. Manca pas de coratge mai obedís ai règlas de la societat, a l’encontrari de Carmen e mema de Mirelha.
E leis òmes ? Viran totei a l’entorn deis eroïnas mai va pagan totei. Son totei de victimas, sembla … Don José es destrusit per Carmen. Zunica, l’oficier, Escamillo, lo torero, son manipulats e confrontats a Don José, en causa d’ela, segon la morala. Don José es tant condemnat qu’ela e l’entraïna dins la mòrt. Tot lo monde es supausat pensar qu’es ben fach per ela e mai per eu. Dins lo cas de Mirelha, Vincenç lo calinhaire aimant e aimat es pas talament treslusent a costat de son amor. Es esquichat per la personalitat de Mirelha e sa preséncia ven simbolica. Restariá pas qu’un pretèxte plorinejaire se fasiá pas pròva de coratge davant Ourrias enrabiat. Ourrias e Vincenç son antagonistas. L’un tant violent e sanguinós que l’autre es doç e bravet. Pasmens, son acarament es lo meme qu’aqueu de Don José e Escamillo, totei dos òmes de combat. Arali e Pascoul apareisson pas sus scèna e fan juste de pendents per Ourrias. Tant coma Don José, lo panieraire e lo gardian son condemnats per l’amor que pòrtan a Mirelha e sarà sa fin per totei dos. Mai dins lo cas de Mirelha, l’atraccion fatala es pas de son fach. Ourrias es simpletament incapable de faire una crotz sus un amor impossible. Mai tant coma Don José, se consideram l’afaire. Carmen auriá provocat aquesteis òmes ( la cortisana ), Mirelha sariá pas responsabla (la mainatgiera). E pasmens, pauc de diferéncia dins lei causas e lei consequéncias d’aquestei relacions mortalas.
Alara, Mirelha es-ti convencionala e Carmen marginala ? Lei dos personatges se semblan. Son determinadas. Laissaràn ren passar. “Jamais Carmen ne cédera. Libre elle est née et libre elle mourra !” crida Carmen a Don José dins lo grand finau. I a ren de pus clar sus son coratge que relèva un pauc la marrida opinion que lo public deviá aver sus ela. A la fin, Carmen perd tot, mai pas sa volontat de viure sa vida coma vòu. La frema inconsequenta, que se laissa emborniar per sei sens, ven ferma e digna dins la mòrt. Daumatge que Don José ne’n ven tanben la victima coma simple instrument de l’apoteòsi de Carmen. Don josé e companhiá an pas capitat de la gardar nimai de la véncer. Mirelha, tanben, plegarà pas. “Trahir Vincent ! Vraiment ce serait être folle !” E ela, mai encara que Carmen, a de liames terribles de bresar (rompre ?), liames que Carmen a pas a se desliurar. La Familha dins la persona de son paire e la trèva de sa maire. La verge pura e somessa a lo coratge d’escometre lo patriarquisme, pielon de la societat de l’epòca, dins la persona de son terrible paire. Un obstacle mai grèu qu’un òme qu’òm aima pas pus dins lo cas de Carmen … “Tuez-moi ![ … ] Je vous jure que nul autre n’aura ma foi !” crida Mirelha a Ramon, qu’exploda “Eh bien va -t-en ! [ … ] Mais non ! Tu resteras ! Je le veux ! Je l’ordonne !” Mirelha es l’arquetip de la frema ideala dau siècle XIX mai justament ne’n bresa la règla principala, tant coma Carmen. L’una abolís lo tabó sexuau, l’autra desfisa lei règlas patriarcalas establidas per lo confòrt de l’òme. Totei doas lo desfisan. Totei doas refusan l’òrdre e lo pagan en entraïnant tot amb elei. Mirelha “sauvada” ? Carmen “damnada” ? Son doas solesas que perdan e ganhan dins lo meme temps. Anòncian la fin d’un monde e la debuta d’un autre.
Sara LAURENÇ