RIBON-RIBANHA

Amics occitans, la cronica Ribon-Ribanha d’ancuei, titrada « Joanin de Chanbrun. », v’es prepauada da Roger GILLI, sòci de l’IEO-06.
Asperam tanben lu vòstres escrichs per li cronicas futuri, que sigon racòntes dau passat ò dau quotidian, articles jornalistics, galejadas, poesias, cançons, scenetas de teatre, bandas dessenhadi…

a l’adreça : ribonribanha@yahoo.fr
« La garderem ribon-ribanha, nòsta rebèla lenga d’Òc ! »

Joanin de Chanbrun

La nuech foguèt ben frèia.

A set oras de matin li estèlas s’amuerçan plan-planin per laissar la plaça a un jorn clar e viu. Li pichini lònas laissadi da la pluèia de ier de-là son geladi, l’invern comença de bolegar la devalada per li dire que serà benlèu aquí.

En aqueu matin, lo Luns 11 de novembre dau 1918, Mion en la sieu paura maion de Chanbrun, en riba seneca dau riu de Chanavèla en la montanha de rubina, dapé dau maigre fuec de la chaminèia, s’escaufa li mans ‘mé l’escudèla de potròla¹ que sobra de la vigilia. Aqueli mans gonfli, bruni e frustadi dau travalh de la tèrra, despí d’ans e d’ans. Es alestida, aspera solament que lo soleu s’enauce un pauc darrier dau serre de Lutta per s’encaminar sus la dràia dau Rubi. S’en va visitar la Fina, sa sòrre mendra de vint ans, a Rigaut. Doi ò tres oras de caminada segon que a Margorias la cosina Norina li paguerà un cafeton, mas vai-ti saupre es talament racha !

Dins lo sieu cavanhòu a corcat quauqui tometas de cabra, enfolopadi dins de fuelhas de figuiera sequi. Li agrandan tant a Fina, pi, au dessobre, un gromicèu de lana de fea e d’aguilhas. En caminant sus la rota a Prat d’Astier, cau pas perdre de temps a pantaiar, farà a malha de bas per Joanin, lo sieu enfant qu’es a la guèrra, enamont en França, vai-ti saupre dont.

Un mes fa, de matin, Tele lo gancho, lo factor dei pòstas – son nom de baptismo es Telesfòro, mas lo dion Tele – a portat una carta postala firmada da Joanin. Una d’aqueli carta que l’armada provedissia ai paures crístols de sordats. Carta d’un color indefinissable tra lo marron e lo brunet, mas aquí, ne Mion, ne Jousé son espós sabon legir. Cinquant’ans fa l’escòla èra ben tròup aluenhada per elu. Es lo pòrta-letras que deschifrèt la missiva e ne’n faguèt la lectura. Eu, qu’avia laissat la man seneca au Maròc en lo 1908, avia un pauc emparat a legir, en l’espitau, embé de ferrits mai sapients. Espliguèt ai parents que lo Joanin, que non sabia escriure finda eu, avia demanda a un cambarada de lo faire per eu, coma èra de costuma en parieri escasenças :
Cars Parents
Siáu estat ferrit, siáu vivent, la guèrra es acabada per ieu ! Vos saludi.
Lo vòstre enfant, Joanin.

Camina vito, ela fremeta, maugrat lu cinc enfants qu’auguèt, laugiera coma una merleta sembla voletjar. A ontze oras de matin arriba a cò de Fina, carriera sotrana. La paura Fina, veua despí aqueu marrit 21 de Mai dau 1915 quora un tavan-rós, tirat d’una mitralhusa tedesca, atraversèt lo casco de tòla dau paure Julian e li levèt la mitan dau suc.

Coma foguèt uroa d’esposar Julian Carbonel, lo magistre, ela la filha descauça d’aquest’ omenàs de Polito de Chabanon. Ela la paisaneta sensa instruccion, vestida coma una pauressa, mas bèla, fresca e ròsa coma la flor dau perseguier. Julian, eu, que li agradava de caminar en li montanhas, un jorn la rescontrèt que gardava li cabras sus li auturas dau mont Cereier. S’enamorèt sus lo còup… Lo temps faguèt la sieu òbra…

Sus lo bufet, un quadre emb’una fòto dau temps que la vida èra luminoa, ela, assetada vestida de blanc, eu, drech dapé d’ela, seriós dins lo sieu costume negre e lo sieu mostàs. E pi, un autre emb’un crespon, lo Julian en uniforme d’ajudant de caçaire a pen embé lo quèpi e pauat dapé, la placa d’identificacion : Julian Carbonel, placa portada dai gendarmas… Li doi sòrres decidan d’anar, avant lo dinnar, pregar per lo repaus dau paure Julian, lo retorn de Joanin e la patz etèrna per toi lu enfants dau país despareissuts en aquela saloperia de guèrra. Aquí, dins la glèia frèia, a ginolhon davant la Santa Madòna, l’una plora silencioament dau temps que l’autra demanda lo retorn dau sieu enfant tant car, tant luenh, tant solet. Lo darrier que li resta ! Lu quatre autres, malautias e accidents lu li an raubats.

Tot en un còup la pòrta de la glèia si duerbe a brand, abutada da Tonin lo sacrestan. L’òme, que de costuma bletonea cride en un còup : « La guèrra es acabada, la guèrra es acabada ! ». Es seguit dau cònsol que cride parier : « Es acabada la guèrra ! ». Lo capelan giscla de la sacrestia, si senha tres còups davant lo Mèstre Autar, pi ‘mé lo Tonin van dins lo cloquier e si pendan a la còrda de la campana e la fan sonar a vam, a faire esconcaçar li pèiras de la torre. Emb’aqueli de Lieucha e de So Tièri cuerbon li cluas sotrani de Chans d’aquesta música joioa. Aquesti campanas acostumadi despí quatre ans a picar solament li oras, l’angèlus e li vèspres e costrechi, mai que soventi fes, de sonar lo clar quora lu gendarmas portavan de marridi nòvas en li familhas, si laissan anar a un cant d’alegria. Lo monde son radunats sus li plaças, urós qu’aquesta misèria sigue finida, mas toti li familhas son tocadi dau malan, tanta Chiqueta n’a segat mai que d’un, alora li mans si tòcan mas li làgrimas escorron sus li gautas.

A doi oras de ‘près-dinnar, après un past ben triste, Mion s’encamina per si recampar dau sieu. Dins lo sieu cavanhòu quauqui figas sequi e una bèla manada de nòes, un regal de Fina per Jousé.

Dimars 3 d’Octòbre dau 1918, 9 oras de matin, lu sotas-oficiers an fach apontelar li escalas per sautar au dessobre dei tranchieras, l’assaut es da venir. Joanin darrier de Paulin, aspera, la man sus la sieu espatla. Paulin de La Bastida de Pradinas es lo sieu cambarada, la classa, lo sieu amic. Pastre en li montanhas Avaironenqui li cuenta lo sieu país, lo sieu travalh : gardar e móser li feas per ne’n faire de fromai, un fromai gras, fòrt ‘mé de mofit au dedintre. Joanin, eu, li parla dei sieu cabras, dei menons² a la carn gustoa e tendra, dei tometas de Mion, de la vida tant dura sus la montanha roja tra Var e Chans. Dei matins freis quora s’alenar d’aquest’ària tant pura e tant viua t’enchoca. E de Madalon la sieu promessa que li donèt aquesta pichina medalha de tòla que pòrta sus lo còr. Charran tra elu en lenga dau sieu breç, si acapissan, sabian ren de l’Occitania en aquelu temps, elu.

Un sergent passa emb’una bachorla de branda, n’i a que s’en fan calar doi ò tres gòtos, que dion qu’es pus ben de crepar embriac que l’estómegue vuèi. Joanin n’a tastat un jorn e ne’n foguèt malaut. Dau sieu, a Chanbrun, n’i èra una botilha sus d’una tauleta en la coïna, mas servia solament per netejar li pichini ferridas ò per fretolhar lu rumatismos dei ancians, abastava ben.

Lo Tenent regarja la sieu mòstra, sòrte lo sieu rabatin e ditz : « Allez ! A l’assaut ! », s’en passa premier. Joanin segue Paulin, son da corsa, an vist a un centenau de mètres un trauc de bomba dont porràn si corcar, s’escondre e repilhar lo buf.
Lo « Shrapnel » li peteguèt sota dau cuòu au Paulin, lo faguèt sautar en l’ària sensa cambas, lu budèus sortits de la tripa coma un coniu mieg espelhat, mòrt sus lo còup. Lo Joanin lo buf dau crep li mandèt un simec sus lo morre. Esquasi coma aqueu que li garcèt son paire un jorn qu’avia perdut un cabrit enamont en Teicherò que jugava a cuntar lu tòrdos embé son cosin Milo lo gòi, en plaça de gardar. La patela l’avia laissat sec per sòl e mieg balord quauqu temps.

E lo pen de seneca que li brutla, que dolor, s’esvanisse…
Pi lu brancardiers que lo sòrton dau trauc dont jaçava. Pi lo metge que ditz : « Aqueu d’aqui en l’espitau ! L’autre es cuech ! »
.
L’ambulança, un marrit camion, dont son amolonats lu ferrits, d’unu si lanhan, d’autres si ploran, n’i a que fotrejan mandant ai peis la Santa Madòna e lo Bambin ò toi aquelu salòps dau govèrn ben assostats en París, que si manjan la sopa grassa e passan li nuechs au bric embé de putans de tria. Enfin l’espitau ! Li levan lu vestits, l’odor dau clorofòrme e de l’etèr, si drevilha dins un monde blanc. Blanqui li flabòtas, blancs lu postats, blancs lu lançòus tacats de roge, lo pen li fa un mau de bòia, si toca la tèsta, es enfolopada de bandages. Lo dolor ! Que patiment, que torment, mas qu’a fach de mau, eu lo cabrier, per ameritar un castig parier ? N’a tuat de prussians, bessai, mas es la guèrra !

Mai d’un mes e mieg fa qu’es aquí, lo chaple es acabat, lo metge es vengut per li dire que li talhèron lo pen au sobran de la cavilha, que la ferrida es « bèla » e que li cordurèron lo nas, qu’una bilha dau shrapnel ne’n avia levat la mitan. Un jorn que li cambiavan lu bandages de la tèsta Joanin demandèt un miralh. Quora si veguèt auguèt paur, que misèria, lo nas èra tot revertegat, doi traucs coma un grunh, esquasi coma un pòrc, una cara de marrit pantais ! Alora a pensat a Paulin, eu au manco sofrissia ren, eu gardava li feas en delà dau monde dei fòls, dins la patz e la lutz.

Dôme de Barrot

Sièis mes pus tardi li portèron un pen de lenha e de cuer e lo metge capitani li diguèt que un lo menerà en Lion dins un autre espitau per s’acostumar a caminar ‘mé la sieu protesi. Aquí li emparèron a escriure e legir, un pauc, e a fabricar de juguets de bòsc… De juguets, sabia manco cen que èra, n’avia jamai augut. Lo solet regal qu’auguèt de son Paire foguèt un vièlh cotelon : « A dètz ans, aüra siás un òme, ti cau un cotèu » e zo ! Lu jorns si debanan plan plan embé de cambaradas ferrits, n’i a de mai escagaçats que eu, que, sensa camba, s’estiraçan embé de cròchas, d’autres sensa braç. Que esprova quora, cada jorn, li pòrtan un miralh per que s’acostume a la sieu ‘’cara rota’’. Mas, quora ven lo moment de si corcar pensa a la sieu vida d’avant e si plora. E aqueu marrit pantais que torna cada nuech : lo crep, lo dolor, Paulin… E Madalon que l’aspera, paura Madalon.

Un jorn lo regalèron d’un nas de cuer agrapat a de belicres sensa vitres, quora si veguèt en lo miralh pensèt qu’avia torna trovar, esquasi, una cara umana, mas…
Au principi de març dau 1920, un matin lo cap-metge li diguèt que benlèu se’n porria tornar dau sieu.

Una camioneta l’a camalat en la gara Perrache dont puèt en lo tren dau PLM, devèrs lo miegjorn, en un vagon de terça classa. Per bagatge una biaça emb’una bachorla de marrit vin, de bescuechs, un tròç de pan e de saucisson e, vai…

Enfolopat dins la sieu capòta blu deslavat, la torta sus la tèsta que li esconde la cara dau regard dau monde, assetat sus una banqueta de bòsc agacha lo paisatge. Ròse, que flume ! Que d’aiga ! Li socas agrapadi ai còlas, si pensa : que trampin per travalhar aíci ! Li planas de la tèrra grassa de la Droma e de Valclusa ! Coma son aluenhats lu paisatges desfonduts, esconcaçats, roïnats dai bombardaments, de la França de la guèrra, enamont. Aquí l’i son d’aubres, li maions an de taulissas, ren de traucs de bombas !

Arriba a Niça de nuech, mas dont porria anar ? L’endeman, d’ora, après aver durmit sus un banc, s’encamina devèrs la gara dau miegjorn, la partença dau Tren dei Pinhas. Passa davant lu bancs de liumes e de fruchas que lu paisans dei còlas e dei ribas de Var alestisson per la pràtiga. N’i a, que lo veguent ranguear, paure diau, si viran vergonhós. Una vendeiritz, de compassion, li dòna doi bèlhs poms e una manada de nòes en li diguent : « Fai-ti corratge sordat ! ». Fins aüra avia caminat solament en l’espitau, de grans percors non ne’n avia fach, lo manchon li fa un pauc mau.

Lu bancs dau tren son encara pejors qu’aquelu dau PLM, cascalhat dai repompèus si remembra la sieu mobilisacion, la petoira d’anar a la guèrra tant aluenhada. Mas, finda lo capelan pregava per que Dieu sauve la França, alora èra una bòna guèrra, né ? Èran segur de lu crepar aquelu putans de prussians e lèu ! La Mescla, Malàussena, lo Villars, So Toi, Pònt de Chans, terminus per eu ! Lo controlor l’ajuda per s’en calar sus lo cai, pi lo tren s’escapa devèrs lo Poget dins una nebla de fum negre e un gran còup de sublet ! Es solet ! Davant d’eu li cluas blanqui de Chans, dètz quilometres sus la rota, pi la dràia sus la tèrra roja. S’encamina plan planin apontelat sus la sieu cana, lo darrier regal de la França. Eu qu’èra acostumat a sautar sus li ròcas com’un cabrit, s’estiraça penoament, una ora per faire un quilomètre. Quora arriba a la Clua, au Molin de Rigaut, plòu. Va s’assostar, a drecha sota la rota, en la maion dei Ribòt-Gilli, l’i es pus degun, estan, aüra, enamont en lo vilatge, mas la feniera es totjorn duberta. Estanc coma un vièlh cavau, s’enduerme dins lo bòn odor familhier dau fen. Quora si drevilha a ramaissat, es la nuech e lo cèu es clar.

La luna ben redona illumina lo paisatge, si ve coma de jorn, regarja la sieu mòstra, un autre regal de la guèrra, nòu oras de sera, a durmit coma un tetarèu, si manja lu darriers bescuechs que li sobran.

E tornarmai camina, veirà degun, son toi a si repauar, li va ben, degun per compatir sus d’eu. Decida d’anar, après lo Prat d’Astier, s’endraiar per lo camin de Cogorda qu’es esquasi plan fins au Rubi. Apontelat a la sieu cana e sus d’un baròto qu’a trovat, passa davant la capèla Sant Marc. A mai envuèia de li faire veire lo ponh que de si metre a ginolhon per pregar.

Au sobran de la maion de Norina s’abeura au sorgent que giscla dins un pichin pesquier, torna trova lo gust de l’aiga que n’a beugut manti fes avant la guèrra quora anava embé son paire ai fieras de Rigaut, de Pierlàs, d’Ilonsa ò de Robion per crompar un boc ò una bèla cabra per milhorar la raça ò vendre li sieui.

Coma farà per viure, eu lo destropiat, pòu pus caminar, porrà pus segar ne laurar emb’au becù, coma farà per anar emplir l’oira ò lo poaire au sorgent ? E que dirà Madalon quora veirà la sieu cara desfonduda ? Una cabra, quora si rompe una pata, la sagatan e la si manjan. Auria deugut si garça en Ròse ò si gitar sota li ròdas dau tren, que misèria ! Tant d’esfòrç per arribar aquí e lo manchon que li fa mau.
La Chanaleta, una paura maion coma la sieua, sensa serràia, basta un ferolh, l’i son pas de maufatans aquí. Degun ! Assetat sus un banc, la tèsta en li mans, lu coes sus la taula, una marrida candèla que tuba, si laissa anar a de negres pensiers, pi si corca sus la bruta palhassa en un canton de la peça, aspera lo jorn a venir…

Lo jorn es clar, l’ària es fresca, lo riu de Chanavèla canta pus bas, coma aqueu marrit jorn qu’èra partit, embé doi tometas e un tròç de pan negre en la sàcola, per rajónher Niça, l’armada, la guèrra. Eu, lo paure èra, que parlava gaire ben lo francés, que lo barjacava, l’avian trovat lu gendarmas per anar sauvar la França. Aquesta França que se’n batia li tantiflas dei paures crístols que trampinavan en aquestu luecs perduts en la montanha de rubina, pastres, cabriers, cavaires d’Àme que picavan dur per sortir l’aram dei budèus de la tèrra per pas crebar dau fam.

Una ora pus tardi arriba en lo quartier dei « Vinhassas » dont, embé son paire, travalhavan quauqui socas per ne’n faire un pauc de vin. Un vin aspre, que si garda gaire, fa pas ren, après lo mes de mai, vengut aigre, l’i meton d’àiga per lo bèure. Una darriera rivòuta, aparèisse la sieu maion.
La sieu maion ficada sus d’un gròs rocàs. Sota, un ‘’amossier’’ que ti fa d’amoras coma lo det gròs, que ti tacan lu dets de roge, pròpi de tencha. Aquest’aubre qu’es aquí despí d’ans e d’ans, que lu reires-grans an totjorn vist e manjat li fruchas.
Plan planin s’aramba de la maion, a vist son paire que laura davau sota per apreparar la tèrra, caura benlèu plantar li tantiflas.

Tot en un còup aude una votz darrier d’eu : « Joanin siás tu ? Joanin mon enfant ! » Si vira, gita baston e cana, alarga lu braç, aganta sa maire, l’estrenhe contra d’eu. Làgrimas, pi ela leva lu uelhs, s’en va a reviron, l’alucha e ditz : « Mas que t’an fach ? Que t’an fach aquelu salòps ? ».

Alora lo Joanin aranca li sieu belicres e lo sieu nas de cuer. Mion brama, un urle que fa levar la tèsta dau Jousé que se’n pua sus lo còup.

Lo Jousé, òmenas d’aquí dur coma li ròcas, regarja lo sieu enfant, pi mete li sieu mans caloï ai onglas bruti davant dei sieus uelhs. Dei degots s’escorran sus li sieu gautas reguinhadi dai ans e cremadi dau soleu, lo vent e lo frei. Es lo promier còup que Joanin ve son paire si plorar.

Quauqu jorns pus tardi trovèron lo Joanin empicat a una gròssa branca de l’amorier, avia fach la chausida de s’en anar, de tralaissar aqueu monde de misèria dont podia pus viure, e dont l’i èra pus de plaça per eu.

Mas cu l’ajudèt a puar dins l’aubre ? Cu l’ajudèt a portar la marrida escala de la feniera per l’apontelar a l’aubre, cu li donèt la man per anar s’assetar enamont sus aquesta brancassa dont venia, da pichon, manjar li gròssi amoras sucradi ? A cu diguèt : « Aüra t’en vas, vai ! vai ! non ti revirar ! » ?

Mandèt au diau lo sieu pen de bòsc, si metèt la còrda sota dau menton, beuguèt la botilha de branda a grani goladas que li brutlèron la gargamela, pi, embriac, sautèt ! La branca non s’es rota, la còrda pas de mai, mas la bara dau còl de Joanin a petat sus lo còup… Mòrt.

E lo sieu nas de cuer ? Un l’a jamai trovat.
Mas cu l’ajudèt : Jousé, Mion, Madalon, Fina, Milo lo gòi ?

Mion venguda fòla dau dolor anava per camins mieja vestida, esquasi nuda, crident lo sieu enfant ’mé d’urles de loba, fins que la venguèron agantar e la menèron en l’espitau dau Poget dont morèt gaire de temps pus tardi.

Jousé donèt li cabras au sieu nep, travalhava pus, si laissèt morir dau fam. Un lo trovèt corcat sus l’esquina sota de l’amorier, lu uelhs que aluchavan aquesta maladita branca.

Madalon, lo Joanin li avia dich qu’èra liura, en li faguent veire la sieu cara prefondada, que podia pas passar sa vida tota emb’un destropiat pus bòn a ren e que li rendèt la sieu medalha.

Ela, s’escapèt de d’amont, anèt picar a la pòrta d’un convent, si faguèt mónega e s’en anèt soinar lu ladres en Àfrica, expient, bessai, un pecat mortal !

Fina, estèt en lo vilatge, vivia de la pension de veua de guèrra, domestica dau capelan ensenhava la doctrina ai enfants de la paròquia. Portava de flors sus la tomba dau paure Joanin, de flors de seson : primaveras, margaridas, rosselas, mile-fuelhas, sant-joan, semprevivas, branca de fustet ben roge a l’auton e totjorn quauqui degots d’aiga senhada que pilhava en la glèia. L’avian soterrat, en un canton dau cementeri, coma un pagan, sensa benediccion, lu suicidats avian pas de plaça en la maion de Dieu.

Milo lo gòi garda, solet, compta lu tordos e li lauètas…

Un pensier e sobretot un omenatge per toi aquelu tornats dau ’’Chaple’’(Verdun, Gòrizia, Gallipòli, eca…) escagaçats ò mieg fòls, en aquesta annada 2018, centenari de la fin de la grana guèrra, non jamai denembrar !

Rogier GILLI, la Madalena dau 2018

¹ Potròla : sopa de farina de gran embé de lach, quora n’i a ò d’àiga quora defauta.
² Menon : boc crestat.
Cha(n) = Aiga > Chans, Chanavela, Chanaleta, Chabanon, Chanbrun, eca…