Dimarç lo 2 de març dau 2010, au cors de lenga, assisteriam en una pichina conferença fòrça interessanta donada per Françon DALBERA, sòcia de l’IEO-06, a prepaus de Zamenhof, l’umanista creator de la lenga esperanto.
Augueriam tanben lo plasir de recevre Jean-Pierre CAVELAN, lo fraire de Miquèu, e son esposa, que despí d’ans e d’ans s’investisson per l’ensenhament e l’aparament de l’esperanto e que n’expliquèron quauqui reglas gramaticali de basa en l’aprendissatge de la lenga.
Per aquelu que non posquèron èstre presents, prepauam un compendi de l’expauat de Françon.
Lejzer Ludwik Zamenhof e l’Esperanto
Lejzer Zamenhof es naissut en lo 1859 en una familha de judius a Bialystok. Era fiu e felen de professors de lenga. Dins la sieu enfança, es estat impressionat dau mite de la torre de Babèl en la Genesi. Per eu, Babèl non es luenh mas es aquí cada jorn en la vila de Bialystok (partida Nord Est de la Polonha). Aquela region es sota la dominacion russa.
Si parlan cinc lengas a Bialystok :
lo bielorusso
lo polonés
l’alemand
lo yiddish e, a la sinagòga, l’ebraïc.
Sus lo mercat de la vila, Letjer Zamenhof a audit de gents que non podion s’acapir e que si garrolhavan. Aquò a tormentat lo jove Letjer. Alora s’es mes a pantaiar d’un temps de patz que veiria s’en anar l’òdi tra li nacionalitats e d’una lenga que cadun porria acapir.
Coma faire per concretisar aquesta idea ?
Una lenga impauada coma lo russo non podia convenir. Si pensa a una lenga bastida. A pensat au latin mas a vist que li lengas mòrti simplificadi son malaisadi da emparar. Es l’estudi de l’englés que va l’ajudar perqué la sieu gràmatica es mai simpla.
Vòu levar lu verbos irregulars. Pensa que per èstre internacionau, un vocabulari deu empruntar de raïç de lengas diversi. La lenga si sierve d’afixi e de sufixi per inventar de mòts novèus.
Lernejo : escòla
Prejejo : gleia
Au principi, l’Esperanto si sonerà « lingwe universale », pi mai tardi vendrà « lenga internacionala ».
Son paire non èra d’acòrdi e pensava qu’aquò siguèsse un pantais vertadier. Lejzer a fach d’estudis de medecina. Es partit a Mòsco per estudiar e a laissat a maion tot lo travalh sus la lenga.
Quora es tornat au sieu per retrovar lu papeirons de la lenga, a vist que son paire avia tot cremat. Mas la lenga èra totjorn viva en la tèsta sieua.
En seguida, acaberà lu sieu estudis de medecina a Varsovia. En lo 1885, capita lo doctorat de medecina e laissa calar l’idèa de « lenga universala » per « una lenga internacionala ». A vint-a-cinc ans e non a poscut parlar en degun dau sieu segret. Deu ganhar la sieu vida de jorn e es solament de sera que pòu si consacrar au travalh sus la lenga. Pertant, de veire lu gents que patisson, aquò es insuportable per eu. Deu cambiar de cap. Farà una tesi d’oftalmologia.
En lo 1887, a publicat « Lingvo Internacia » (a causit un escainom , es-a-dire « Doktoro Esperanto »). Lo librion fa quaranta-quatre pàginas. Li son setze reglas de gramàtica. En lo 1888, naisse a Varsovia una associacion esperantista. A pauc a pauc, la lenga Esperanto recamperà de monde de país diferents e serà reconoissuda. En lo 1888, es publicat lo second libre es-a-dire « la dua libro de la lingvo internacia ».
L. Zamenhof si pensava que la lenga non èra solament un meso de comunicar mas que podia exprímer de riquessa e de poesia.
A publicat de diccionaris : Esperanto /russo ; Esperanto/alemand.
A pagat emb’ai sieus sòus d’edicions de libres escrichs en Esperanto. Non es estat aisat per eu de ganhar la sieu vida , faire lo sieu travalh d’oftalmologista e s’entrevar de la lenga de sera.
Si pòdon retenir doi vers d’un poema de Zamenhof :
Al verda haveno de l’homar
la stela standardo jam flirtas en vento
Vers le havre vert de l’humanité
L’étendard étoilé flotte maintenant dans le vent.
Lo maridatge de l’estèla e dau verd esper a donat lo simbòlo de l’Esperanto , es-a-dire una estèla verda a cinc brancas que rapresentan li cinc partidas dau monde, una estèla verda coma la maion dont naissèt Zamenhof a Bialystok.
La França acuelherà lo premier Congrès universal a Bolònha-de-Mar en lo 1905. En aqueu congrès es adoptat « la fundamento de l’Esperanto » per mantenir l’unitat de la lenga. Lo second congrès si debanerà en Suissa.
Vequí un extrach dau discors de dubertura : « Li son de gents dau meme país que si baton , que sigue maladit l’òdi racial !
Fètz calar lu barris que desseparan lu pòbles ! Donatz la possibilitat de si conóisser liurament sobre una basa neutra , alora porràn s’arrestar li marridi cauas que podèm veire en totplen de luecs. »
De la sieu vida podèm retenir una continuitat de pensada qu’avèm poscut veire da l’enfant de Bialystok, lo licean de Varsovia, l’estudiant de Mòsco e lo metge que volia curar la vista de cadun.
Es despartit a Varsovia en lo 1917.
Ludwik Lejzer Zamenhof a vorgut que l’Esperanto siguèsse coma lo lume que mòstra la tèrra au navigator perdut per una nuech de chavana ; un camin de lutz e d’esper que non s’arresterà jamai de lusir sus lo monde.
Françon DALBERA, lo 19 de març dau 2010