Lo qué de Nòu ? (Cadun ditz cen qu’a viscut en la setmana)
Coma lo diètz en niçard : Ils allèrent de nouveau muser dans les nouveaux jardins.
Dictada (pichina)
Tema dau jorn : contatz un remembre de coïna ligat a la vòstra vida.
Participèron au cors 12 sòcis : Crestian, Joan-Pèire, Marido e Rogier, Robèrt, Crestiana, Jouseta, Quiquí, Rogier Gilli, Choaseta e Gerald, … e Françon que non capitèt de metre lo son.
Lo « Qué de nòu ? »
Crestiana : Avèm emparat quʼun metge (medecin) anava venir au vilatge tres jorns la setmana.
Es un medecin urgentista dei pompiers que vòl venìr en campanha.
Auriam preferit que venguèsse permanent mas anam si contentar parier.
Venguèsse pura, es benvengut !
Jouseta : Ai legit un article de jornau ambé de fotòs dei valadas nòstras que l’espectacle es totjorn aquèu de la desolacion.
Mentre que l’ivèrn apròcha e que siam ben a la sosta au nòstre, la situacion dins lei valadas es totjorn a l’urgéncia e meme a l’urgéncia extrème per l’enaut de la valada de Ròia.
L’avitalhament pausa totjorn problèma : gas, esséncia, produchs frescs, materiau… que son sovent racionats.
Dins Vesubia e Tinea, si lei ligasons rotieras son restablidas, ara si pausa la question de lotjar lei fogaus qu’an tot perdut.
Una question deven de mai en mai preocupanta : aquelas e aquelei qu’an perdut son abitacion ò que lo lotjament es pas plus abitable ( e n’i a fòrça ) porràn tornar viure dins lei valadas ? E quora ?
Si lei familhas tòrnan pas e donc seis enfants ni mai, lo risc es grand de veire de classas sarradas. Son a l’entorn de 30 % d’escolans que son partits deis escòlas e dei collègis. Après sera malaisat de tornar en arrier.
Aquò sariá un empache de mai per faire tornar lei familhas.
JPB : Les mots à la bouche
Recevi cada jorn de tèxtes e de poesias d’un blòg qu’a per nom : « Les mots à la bouche ». Ièr èra un tèxte de Joan GIONO » L’òme que plantava d’aubres » e ancuei una poesia corteta de Leopòld Sedar Senghor, òme de letras de segur, mas tanben premier president de la república dau Senegal e academician francés.. Provèri de ne’n faire l’adaptacion :
Poema au mieu fraire blanc
Car fraire blanc,
Quora siáu naissut, èri negre,
Quora ai creissut, èri negre,
Quora siáu au soleu, siáu negre,
Quora siáu malaut, siáu negre,
Quora creperai, serai negre,
Mentre tu, òme blanc,
Quora siás naissut, ères ròse,
Quora as creissut, ères blanc,
Quora vas au soleu, siás roge,
Quora as frei, siás blu
Quora as paur, siás verd,
Quora siás malaut, siás jaune,
Quora creperàs, seràs gris.
Alora, de nautres doi,
Cu es l’òme de color ?
Gerald : Aquesta setmana, aneriam si promenar dins lu jardins dau Monasteri d’en Cimier dont augueriam una vista sus lo Levant de Niça despí Bòn-Viatge fins au Pòrt. Lu jardins èran encara en flors principalement li ròsas, mas tanben lu portegaliers.
Pi aneriam dins lo jardin dei Arenas dont si debanan lu « mais » a la prima. L’i a totplen d’oliviers e li aleas pòrtan lo nom de musicants de jazz en sovenir dau festenau que l’i si debanan despí de numeroï annadas.
Coma lo diètz en niçard : Ils allèrent de nouveau muser dans les nouveaux jardins.
Anèron bossonear/patetear/pachonear/balandrinar tornarmai en/dins lu jardins novèus.
Dictada (pichina) : Li condaminas a Niça. Aqueu nom ven dau latin « con » que vòu dire « embé » e « dominii » que vòu dire sinhor. Trovam « campus domini »…espaci protejat per de barris e bastions. (Carlòta Rubini in Ribon-Ribanha Lo retorn pàgina 145)
contatz un remembre de coïna ligat a la vòstra vida
JPB : La polenta ai passerons
Da pichon mon paigran avia costuma de faire la polenta. D’unu la fan embé de lach, d’autres a la dauba, d’autres encara embé de saucissas, mas mon paigran l’alestissia embé de passerons.
Generalament èra un jorn de gran frei ò de pluèia que la virava emb’un baston.
Una setmana denant metia sus la còla de lecas per agantar lu aucèus : doi miegs-ròdols de ferre tenduts da un ressort. Per atraire lu aucèus conservava en una boita, de càmolas (1) son de verps jaunes que vivon dins la farina) e s’en servia coma bromeg.
Cada jorn, agantava tres-quatre aucèus, que si portava au sieu, lu plumava, lu vuava dei sieu budèlas e entorava d’una lesca de lard. Per fin de faire tenir la petrina faía doi-tres giros embé de fiu fin e lu passerons asperavan lu jorn de la polenta en lo refreiaire. Quora n’avia pron agantats, lu faía rostir e manjavam aquestu ortolans embé la polenta. Deviavam ren laissar fòra lo bec (sic !) Emparèri qu’una receta que li sembla si fa en Itàlia dins de region de Bèrgamo dont manjan la polenta emb’una calha (Polenta a l’usei).
De segur ancuei si manjan pas plus aquestu aucelons e se siáu pas fièr de n’aver manjat sessanta ans fa, a n’aquesta época avii pas drech a la paraula.
(1) Larve du taupin.
Quiquí : Lu espinòs.
Ai fach tota la vida de sejorns d’estiu per mainaus : ai tot fach, de l’animatritz a la coïniera en passant per l’economat e la direccion !!
Es d’èstre estat coïniera que m’a lo mai plasut perqué ai fach manjar totplen de cauva que lu pichoi non si manjavan jamai a l’ostau !!
A un sejorn d’adolescents, en Gordolasca, en la maion de « la Semeuse » a costat dau laus de Sant Grat, embé una associacion scientifica per joves, avii coïnat d’espinòs : sabi qu’es pas un liume qu’en aquest atge non plas totplen mas ai fach d’espinòs, a ma maniera, ben segur (embé de tomatis, de bechamela, d’òus ….) e quora si siam mes a taula, èri a costat d’un jove que faía plasir da veire coma si regalava !!! A un momant si vira dau mieu costat e mi ditz : « es bòn qu’es aquò ? » Li respòndi : « son d’ espinòs ! » Mi regarja embé d’uelhs espalancats : « Ieu ai manjat d’ espinòs???? Donatz ne’n mi encara ! son vertadierament boai !! »
Françon : Lu limaciers
Per cen qu’es de la coïna, non ai de remembre a cuntar.
Alora vi vau cuntar l’istòria dei limaciers de Casternòu.
Lu estatjants avian un escainom : lu limaciers perqué li plasion totplen li limaças qu’anavan querre en campanha après la pluèia .
Un jorn de festin, una chorma d’un vilatge vesin èra venguda per manjar l’especialitat de Casternòu : li limaças. Son anats au restaurant da Barba Davic.
Lu plats passan e repassan e son vueiats lèu lèu e finda totplen de botilhas perqué Barba Davic avia dich : « emb’ai limaças non si pòu beure d’aiga ! »
Lo past acabat, plus de limaças, coma faire ?
Barba Davic non si declarèt vint. Pilhèt li gangaulas e li banhèt en una sauça.
Degun li vorguèt manjar : « li vòstri limaças son pas tant bòni ».
– Diguètz pus lèu que n’avètz pron !
Crestiana : Li raiòlas
Lʼan passat la cònsola mi sonèt per anar a la meria e mi diguèt :
– Un concors de raiòlas es organizat en Tinea e mi plaseria que lo faguèsses per rapresentar lo vilatge.
Respondèri : « Perqué ieu ? » e donèri dʼautres noms, mas degun lo vorguèt faire. Mi siáu decidada, mas lo matin dau concors avii li baguetas (la tremolina) perqué de coïniers de mestier nen regarjavan faire. Cada vilatge faguèt la pasta, pi lʼemplum e li raiòlas. Tot lo monde pesava e seguia una receta escricha e ieu èri soleta a faire tot a vista de nas coma faía ma maigrana.
Mi siáu dich: « Mas que fas aquí ! » Avèm fach cueire cadun lo sieu plat e si siam ennanadi per asperar lʼavís de la jurada. Trovèron, ben segur, toi lu plats boai e ganheriam un faudiu caduna. E siguèri totplen contenta que lo coïnier del òste gastronómico de Rore venguèsse mi dire: – Ai vist, avètz de gaube e avètz la man ! Brava ! » Ieu mi pensèri : «Brava mamet ! »
Rogier Gilli : Chicolata
Quora èri mainau, lo gustaron dau matin èra lèu alestit : de café-lach embé de lescas de pan ben onchi de burre embé de confitura, de prunas negri de Rigaud, soventi fes.
Mas lo dimènegue de matin, mon paire nen portava de “croissants”, de pròpi bòna qualitat de la paneteria dont travalhava. Alora ma maire n’alestissia de lach a la chicolata.
Per aquò faire metia dins una caceròla sus lo fornèu, lo lach fresc dau matin , que anava querre, d’ora, a cò dau comestible au bas de l’immuble, embé de chicolata rasclada. Minga “Banania”, minga podra chimica coma ai jorns d’ancuei. Calia bolear la preparacion sensa pauva, per que tot non si peguèsse en l’aise. Si sortia de la coïna un esperfum de chicolata cauda a damnar un sant e faire venir l’aigueta a un demòni lecon : n’i a !….
Mi faía gisclar dau liech, dont èri da pantaiar, encara pus ben que la votz de ma maire que mi cridava, mi dient que èra l’ora de m’enauçar.
Esperfum que mi fa tornar en l’enfança, quora Loïsa l’i ven l’envuèia d’alestir de pastissons a la chicolata, que l’odor s’espandisse dins la maion tota.
Pastissons ben tròup quists, pensi, en causa de la mieu tripeta, tripa , tripassa, coma ditz Loïsa! Mas…
En galèra, m’en bati!
Crestian : Faguèri lo servici militari sur un batèu de la Marina Nacionala. A bòrdo, la vida es invariabla. Que sigue en mar ò ormejat au pòrt, lu pasts se debanan totjorn a la meme ora. Son alestits din la coïna dau batèu que s’atròva a un desenau de mètres dau refectòri.
Aquest jorn, eriam en operacions , a la larga de l’ísola de Porqueròla. Faía marrit temps e lu marons èran gigants. Lo batèu, maugrat lu sieus 100 mètres, balava e bolegava de tot caire. Lu coïniers avian alestit lo past dau jorn : de caulets de Brussèlas Es pas la pena de dire que lo refectòri èra vuèi. Mas l’ora es l’ora ! E vequí lu doi mariniers destinats au servici que camalan una gamèla gigantassa, emplida a plen bòrd de pichins caulets. Jamai denembrerai aquest imatge dei mariniers tenent una manelha cauda d’una man, e de l’autre se protejan dei postats dau bateù , don èran mandats. A cada ondejament una garba de caulets banhava lu barris de verdura. Entre lo balin-balan e l’odor, lo refectòri èra pròpi vuèi. Mas lo servici siguèt assegurat maugrat tot, e la gamèla tornèt en coïna embé plus ren dintre.
Jouseta :La fogasseta grassenca, una istòria de familha.
Mon reire grand, Josèp V. ( 1843-1916 ), enfant abandonat, reculhit per lei sòrres de l’Ospici de CONI, arriba a Grassa d’a pè, vèrs l’atge de 18 ans. A ja après lo mestier de fornier. Si marida e li ven un fiu, Antòni ( 1873-1949 ). Quand aqueu es devengut fornier a son torn, fan l’aquista d’una bolenjariá ( fornariá) au 15 de la Carriera Drecha e si meton a faire de pan e… de fogassetas.
Ben segur, son pas lei premiers de faire aquò a Grassa. Si fa bessai despuei que Berta filava e non coma d’unei comerçants d’encuei vòlon faire creire qu’es son gran qu’a decidit en 1923 de reprendre la recepta de sa gran venguda d’Itàlia ! En fach, fan la recepta que son oncle aviá crompada a mon gran quora aqueu si retirèt. Lei gents de la mieuna generacion son pas dupas d’aquestei colhonadas. Mai aquò es un autre afaire…
Adonc Josèp e Antòni meton au ponch sa sieuna recepta qu’es lèu apreciada per lei grassencs. Ambé elei, mon paire, Joan, apren tanben lo mestier. Mai quand Josèp a dispareissut e qu’Antòni es obligat de vendre la sieu botiga, vist la santat de ma mameta, Joan s’en va trabalhar coma obrier fornier dins la fabrica BESSI – RÉSERVÉ, au n° 3 de la Carriera dau Cors, a l’intrada de la ciutat vièlha per la Pòrta dau Cors ò Pòrta Reiala.
Dins aquesta botiga si fasiá exclusivament comerci de fogassetas e de chaudèus ( échaudés ). Aquí ges d’autras pastissariás, ges de « viennoiseries » ni de confisariás, nogats e autres licums. Mai la practica mancava pas perqué costavan pas tant car qu’encuei, tot en estant mai gròssas e mai congostosas qu’èran fachas ambé la vertadiera aiga de flor d’arangier de la region. Leis ancians de la generacion mieuna pòdon n’en testimoniar qu’an coneissut aquelas de l’i a de temps e que fan la diferència.
D’ora lo matin, l’odor suava dau bescuech e de l’aiga de flor d’arangier embaumava lei carrieras. Leis obriers e obrieras que partián au trabalh dins lei fabricas de perfumariá, fòrt nombrosas a l’epòca, crompavan una ò doei fogassetas per son gostaron e tanben en s’entornant lo ser, per adurre ais enfants.
Quand èri pichoneta vesiu mon paire que partiá de l’ostau lo ser per anar a la fabrica alestir la pasta. Après l’aver longament pastada a la man dins la pastiera prefonda de bòsc, sabi que s’entornava en cò dau nòstre dau temps que la pasta pausava. Puei s’entornava mai au forniu alentorn de 3 oras de matin. Trabalhava encara la pasta puei la façonava en pichinas fòrmas ovalas, coma una sòla e aplatidas sus una espessor d’aperaquí quatre centimètres.
De còps faliá alestir una autra fornada dins la jornada e, si èra un dijòus ò lei vacanças, mon paire me menava ‘mé eu l’après-miegjorn. Gachavi tot cen que fasiá e mi donava un pichin tròç de pasta per faire parier.
D’un gèst viu, ambé una sòrta de cotèu, talhadava lei fòrmas de sèt traucs que significan siá lei sèt traucs de la tèsta, siá lei sèt plagas sacradas ò siá lei sèt jorns de la setmana… Sovenir ancrat dins ma memòria coma la magdalena per Proust : ausissi totjorn lo bruch que fasiá l’otís : tac tac tac, tac tac, tac tac… M’agradava totplen d’assajar d’o faire.
Enterin, aviá preparat ambé de bòsc un fuòc d’infèrn dins lo forn. Quand èra ben caud mai sensa ges de flamas, li fasiá resquilhar lei patons a l’ajuda de sa pala.
Ansin, d’ora lo matin, lei fogassetas dauradas e encara caudas arribavan dins la botiga just a temps per lo passatge dei gents que partíán a son trabalh.
La recepta, la conservi preciosament qu’es escricha de la man de mon gran, sus un papeiron. Per … 10 quilòs de farina, fau d’uòus, de sucre, de sau fina, d’òli d’olivas, d’aiga de flor d’arangier e un pauc de quauqua ren que n’en fa lo secret de familha. Li a solament lei quantitats mai pas lo biais de faire… Es coma un ‘’tresòr ‘ dont lei mieus se n’en van eiretar… Ne’n faràn cen que voudràn… Fau dire que enfants e felens ne’n mangèron fòrça despuei sa naissença, subretot ma felena que, quand èra pichineta e luenh de Grassa e que sabiá tot just parlar, mi disiá au telefòn, « Mamet, faut envoyer des mougazettes ». Ara, fau que li en mandi a Brussèllas dont resta per un pauc de temps d’estudis.
Lei mieus assais per o faire en demenissant lei quantitats fuguèron pas una franca capitada, subretot perqué pòdi pas lei faire coire dins un forn a bòsc ! S’en tròba totjorn en cò dei forniers, mai ò mens bònas, mai totjorn fachas dins una pastiera electrica e cuechas dins un forn electric.
La fogasseta fa partida dei tretze desserts de Calènas a Grassa. Au dejunar lo matin, es un delici e, si es un pauc estadissa, fau la passar 2 mn au forn ò au grilha-pan. Es recomandat tanben de la manjar en la saussant dins un veire de bòn vin ! (a tastar ambé moderacion ! )
Li a pas de cançon de la fogasseta mai si canta sus l’aire dei cordèlas, dins lei « Novès en país grassenc » de Pau Calvy. Si ditz dei grassencs en partença per l’estable dau pichin Jèsus :
« Qu si carga de perfum,
Qu si carga de fassum
E de fo, fo, fo,
E de ga, ga, ga,
E de fo, e de ga,
E de fogassetas
Per faire sausseta… »
Marido e Rogier : La peça montada
Un matrimòni sensa pèça montada es pas possible ! Es cen qu’a dich mon conhat quora decideriam de convidar la familha tota dins lo jardin per faire la fèsta. Era coïnier e prepauèt de faire la peça montada. Lo jorn denant dau matrimòni venguèt a maion emb’un gròs tortairòu per donar la fòrma au sieu travalh. Avia d’autres ajudas per alestir lo dinnar. Faguèt la pasta per li choquetas, la crema embé la vanilha per la mitan e per l’autra mitan la chicolada. L’ajudavi per emplir li choquetas. Dins lo tortairòu placèt li choquetas embè de caramèla ben espessa li colèt. Quora la caramèla siguèt frèia : desmolèt lo cap d’òbra éra meravilhós !!
Eravam lo 28 mars dau 1986 mas faía ben caud. La peça montada siguèt messa dins la peça la mai fresca de maion.
Durmèri mau aquela nuech ben segur perqué mi maridavi per lo segond còup mas la péça montada mi faía socí. De matin clinava dangierosament la caramèla èra venguda tota mòla. Coma faire ?
Mon conhàt arribèt lèu de matin, la pèça éra escagassada ! Alora refaguèt la caramèla, pilhèt lo tortairòu … e la metèt fin finala dins la cròta per la gardar fresca. Era totjorn meravilhosa !!
Ma bòna encara si siam regalats.
Aquest remembre es comovent per ieu perqué mon conhat a plegat li parpèlas despí, èra ben tròup jove.
Choaseta : Coscós
Quora augueriam la nòstra maion a Valdeblora, lu nòstres neps venguèron passar quauqu jorns au mes de julhet.
Aquela annada, Sophie mi diguèt « Tanta empare-mi a faire lo coscós « Ben volontier, diménegue festejerem lo nòstre anniversari de maridatge embé d’amics, l’alestirem dissabta après-miegjorn, es ben gustós quora es fach la velha.
Au travalh ! Pelam li cogordetas, lu gnifs, lu navèus, li archicòtas.
Dins lo coscossier, fèm revenir la cèba, lu mocèus de galina e d’anhèu, ajustam lo concentrat de tomati, de ras el hanot , sau, pebre, tapam de bolhon. Pi ajustam lu liumes e fèm còire la semola a la vapor dins lo panier dau coscossier. Deman, nen caurà pas demembrar de preparar lu cees, lu azebics e faire la sauça picanta embé l’ariça.
Lo sera manjam tranquilament dins l’òrt e anam durmir.
Devèrs onze oras dau sera, mi levi sensa acendre la lutz e desvelhar tot lo monde. Tombèri dins l’escalier contra la barriera e mi rompèri lo braç drech. Gerald sonèt lu pompiers qui nen calèron a l’ospitau Pasteur.
Sortits a l’auba, s’aneriam repauar quauqui oras a l’apartement de Niça pi remonteriam a Valdeblora per festejar l’anniversari embé la familha e lu amics. Avii d’ematòmas sus la cara e lo braç dins lo gip, encara un pauc acipada mas lo past èra lèst !