A la demanda de la redaccion de la revista niçarda « LOU SOURGENTIN », nòstre amic, Andrieu Sàissi escriguèt aquest article sus lei poètas-obriers de Marselha, per lo n° 170 de Febrier de 2006. Leis estrachs de poèmas sociaus son tirats de l’Antologia deis escrivans sociaus provençaus » de Glaudi Barsotti.
L’escrich sociau en Provença (1850-1914)
En Provença, existe, despuei de temps, una literatura sociala en lenga : cançons, faulas (1), satiras, còntes, poësias popularas… Mai leis escrivans sociaus vènon mai nombrós au moment de la revolucion industriala ; basta de citar Juli Lejordan ò Victor Gelú, promotors d’una literatura sociala conscienta.
L’estonant, fa observar Glaudi Barsòtti (« Antologia deis escrivans sociaus provençaus » CEO, 1975), es que si siguèsson escrichs tant de tèxtes sociaus en òc, an aquesta epòca, e que la question sociala si siguèsse desvolopada en lenga nòstra, puslèu qu’en francés. D’efèct (2), leis autors sociaus son de « bòns » provençaus ; s’avisan de l’unitat fonsa (3) dau Miegjorn mai consideran qu’existe un mercat (4) nacionau unificat qu’a besonh d’una lenga unificada. Lei problèmas sociaus que genèra lo sistèma si devon tractar (5) dins aquesta lenga.
A dire lo verai (6), començèron sovent d’escriure en francés. Mai emplegavan (7) una lenga libresca que conoissián mau. Mai, s’exprimem ben que dins una lenga qu’es nòstra ; o compreguèron a temps, d’unei, tau, Rebol, fornier (8) a Nimes, saludat per Lamartine ò lo maçon tolonés Poncy que George Sand protegèt.
En 1830, en la Provença occidentala comença l’industrialisacion e mai que mai(9) a Marselha que conóisse de transformacions rapidas. Li si desvolopan de societats de secors mutuau, lei ceucles literaris recampan lei poètas-obriers, tau l’Atenèu-Obrier de Marselha, associacion que acuelhe d’autors escrivent tant en francés coma en lenga d’òc. Aquò explica que leis escrivans sortits dau pòple agan creat una literatura sociala pron viva. Après 1835, la societat civila marselhesa s’apassiona per l’escrich provençau que condamnava ferme, aperavans. Naisse, ‘mbé lo jornau « Lou boui-abaisso », una pressa en lenga d’òc. Partent de 1877, la creacion d’un jornau novèu, « Lou tron de l’èr », favoriza la literatura sociala. Puei, en 1889, « L’armana marsihés », fondat per Aguste Marin, pausa clar lei problèmas sociaus e avança de solucions. Enfin, en 1891, « La Sartan », de Pascau Cròs, modèle perfèct dau jornau popular publica d’articles sociaus fòrt nombròs dont si fa la critica de la societat dau temps. Sentèm tot l’amarum (10) e la colèra dei laissats per còmpte :
Que sabèm pas ce que volèm
Aquelei que sensa ren faire,
An la pòcha e lo gavai(12) plens. »
(« La Sociala », cançon de Clovis Ugues, 1891, pareissut dins « La Sartan »).
Dins « L’espitau dei chins » (« Lou tron de l’èr », 1877), Antide Boier evòca lo testament d’una marselhesa qu’aviá donat tot plen d’argent per la creacion d’un recaptador (13) per lei cans. Finala, lei rics an toi lei drechs, lei paures tot bèu just aquest de crebar que leis animaus passan avans elei. E tomba la « Morala : Per l’òme ges de còr ; n’aguetz que per lei pòrcs. »
Pascau Cròs denoncia en 1892 (« La Sartan ») « … sota la republica oportunista, lei manjaires que son a la grépia (14) an paur dau matagòt (15) socialista : çò que fa que, sota totei lei govèrns, l’escabòt (16) dei gavats a paur de quauqua ren, an la petòcha (17) coma lei gents qu’an la consciéncia bruta. »
Mai, l’obrier si pòu ralegrar qu’una recompensa l’espèra :
Desempuei que lo monde exista,
N’es l’obrier qu’en tanant sa pèu
Engraissa lo capitalista. […]
Lei senators, lei deputats,
Tot en nos fènt mila promessas,
Sensa discors, si son votats
Una pension per la vielhessa
‘Mé dos milas quatre cents francs,
Crebaràn pas subre la palha
Per l’obrier qu’a trimat trenta ans
Tròban que li ne’n fau pas tant.
A eu l’empegan18 la Medalha ».
(« La medalha dau trabalh », cançon de Marius Bibal, « Lo galoi Prouvençau » 1910)
Au moment de la Revòuta dei « Boxers » e de la Guèrra còntra lei « Boers », Garlaban – escais (19) d’Aguste Marin – denoncia lei politicas colonialistas :
« … sota color de civilisacion, lei nacions que si relucavan (20) d’un marrit uelh son lèu tombadas d’acòrd per landar (21) de companha (22) vèrs lo país que cadun pantaiava de ne’n roigar (23) lo melhor tròç (24). »
(« L’Armana marsihés », 1901)
Emai, l’espèr d’un monde novèu anima lei poètas-obriers, ansin, Joan lo Rebèca – qu s’escondiá darrier est escais ? – dins la cançon « Fraires ! » publicada per « L’Armana marsihés » (1898) :
Leis umans, la man dins la man,
Sensa regardar son terraire
Quand si veiràn, si diràn : «fraire
Pòs manjar de mon pan, s’as fam. »
Aguste Marin de li faire resson (25) (« L’Armana marsihés », 1901) :
« D’un bot a l’autre de la tèrra que l’òme siegue blanc, jaune ò negre, totei leis òmes son de fraires. Guèrra a la guèrra. E que l’ague plus qu’un drapèu : lo rampau (26) d’olivier tengut per un enfant. »
A despart de l’interés istoric d’aquesta literatura sociala contestatària, demoram, a l’ora d’ara, pertocats (27) per lei cançons, poèmas, cronicas e racòntes escrichs dins un dialècte marselhés de tria (28), tant per lei mots emplegats, leis expressions idiomaticas coma per la sintaxi. Esmovents (29), l’idealisme d’aquesteis escrivans, la sieu fe dins l’avenir e lo progrès sociau. Ailàs ! s’avisam ben que lo poder de l’argent, lei condicions de trabalh, la precaritat, la misèria, leis injustícias qu’estigmatizavan alora, son totjorn de questions tras qu’actualas (30) au sègle que siam.
Andrieu Sàissi,
Institut d’Etudes Occitanes des Alpes-Maritimes.
Lexic :
1 fables – 2 en effet – 3 profonde – 4 marché – 5 traiter – 6 à vrai dire – 7 employaient – 8 boulanger – 9 surtout – 10 amertume – 11 rêveurs – 12 gosier – 13 refuge – 14 mangeoire 15 magicien, sorcier – 16 troupeau – 17 trouille – 18 ils lui « collent » – 19 sobriquet 20 lorgnaient – 21 se ruer – 22 de conserve – 23 ronger – 24 morceau – 25 faire écho 26 rameau – 27 touchés – 28 de qualité – 29 émouvants – 30 d’une actualité brûlante.