L’analisa diacronica facha sus lo lèxico francés fa aparèisser una tiera de mòts manlevats a la lenga d’òc per de rasons curturali ò economiqui. La chifra d’aquestu mòts es de circa 400 e cuerbon una realitat regionala (exemple : cigala qu’a donat lo francés « cigale ») ò una realitat nacionala (ex: borgada : francés « bourgade »). A cada periòdo de l’istòria correspònde una tiera de mòts manlevats.
Li grandi epòca de la lenga d’òc :
1 – Dau sécolo XI au sécolo XV :
La lenga literària d’òc presenta una fòrta unitat per imitacion dei premiers trobadors. Lu dialectes existion ja, mas mens diferenciats qu’au jorn d’ancuei. La lenga èra « una », cen qu’a permés lo sieu espandiment.
Cau notar que dins l’occitan ancian, lo grafem « o » rapresentava tant lo « ò » dubert de « rosa » qu’aqueu barrat de « amor ». Avèm adonc mes un signe diacritic (accent) sus lu « ò » duberts per levar l’ambigüitat.
Tra 1170 e 1208 « lo Trobar » es vengut l’afaire de l’Euròpa intelectuala tota. S’aude cantar òc en Itàlia, Alemanha, Sicília, Engletèrra. Lu trobadors an un léxico important (au mens 180 000 mòts). An poscut exprímer de sentiments umans nuançats per l’emplec de sufixes e de derivats. Aquesta riquessa fuguèt evocada per lo poèta gascon Isidòro SALLES en lo sieu poèma « La richessa dou praübe » (la riquessa dau paure) dont si parla d’una bèla filha que se’n va au mercat de Peyrehorada. Cadun la sòna au sieu torn :
– gouyate (un passant admiratiu)
– gouyatasse ( una vendeiritz pegina)
– gouyatine (un galant)
– gouyatote (un curat compatissent)
– gouyatète ( una maire afectuoa)
E lo poèta de dire en conclusion :
« Troubats me doun, en lou francés, mouyen de dise en u’paraule : l’amistat, l’amou, lou mesprès, la pitat é…, la faribaüle !… »
Lo messatge dei trobadors :
Naissuda en Lemosin, la poèsia dei trobador(s) (etimologia occitana sécolo XVIen « troubadour » en francés) s’espandisse en Euròpa tota. Lo sieu messatge es simple l’amor (eti. òc IXen séc.) (l’amur, l’ameur en francés ancian). L’amor de l’òme per la frema, dau poèta per la « domna » mai ò mens imaginària, un auceu messatgier pilha una part importanta en aquesta poèsia e si vèon aparéisser en lo vocabulari francés lu premier mòts d’origina occitana :
– rossignol ( de rossinhòl : eti. òc XIIen séc.)
– aigle ( de aigla : eti. òc XIIen séc.)
– cigogne (de cigonha : eti. òc XIIen séc. « soigne » en francés ancian)
– calandre (de calandra : eti. òc qu’a donat lo diminutiu « calandreta »)
– foulque (de folca eti. òc)
– aigrette (de aigreta eti. òc) « héron ».
Per cantar la beutat de la frema, lo trobador li fa una aubada ( eti. òc XVen séc. qu’a donat « aubade » en francés) de còup que li a si passa de nuech e aquí es una serenada (eti. òc : qu’a donat « sérénade » en fr. ). Lo trobador a coma instrument de mùsica una viòla ( eti. òc XIIen séc. qu’a donat « viole » en fr.). Lu sieus poèmas que siervon de paraulas a de cançons si sònon de balada(s) ( eti. òc XIIIen séc. qu’a donat « ballade » en fr., derivat dau verbo balar). Cau finda retenir d’aquesta epòca lo mòt « gai » (de gai saber : eti. òc XII en séc.) e l’adjectiu indefinit maint ( eti. òc XII en séc.).
La tradicion epica nos a laissat lu mòts :
– Camail ( de capmalh : eti. òc XII en séc., derivat dau verbo non atestat « capmalhar » revêtir sa tête d’une coiffure de mailles)
– dague (de daga : eti. òc XII en séc.), espada.
– bastide (de bastida : eti. òc XIV en séc.), vila fortificada, participo passat dau verbo « bastir ».
Veirem lo còup venent coma lo commerci e lu escambis autorn de la mar Mediterranea an fach naísser d’autru mòts occitans que son ientrats en lo vocabulari francés.
(seguirà…)