Quora un es dins l’accion, a pas pas sempre l’ocasion dau temps de la reflexion. Avèm demandat a Renat MERLE, l’istorian de nen ajudar a chifrar, per lu « 30 ans de l’I.E.O-06 », sus lo tema de « Occitanisme e societat, ièr e encuei ». Que ne’n sigue aremerciat au nom de toi per aquesta conferença que duerbe de dralhas per nen menar mai luenh sus lu camins de l’occitanisme.
Occitanisme e societat, ièr e encuei.
Fèsta dei 30 ans de l’Institut d’estudis occitans 06 (Aups Maritimes) – Grassa, 28-10-06
Occitanisme e societat, ièr e encuei.
Un grand mercé a l’I.E.O 06 per son invitacion, un grand mercé de me faire fisança per parlar dei rapòrts entre occitanisme et societat, e durbir la reflexion. Occitanisme ? Mai quin occitanisme ? Occitanisme culturau ? Occitanisme politic ? Quina capèla ? E quuntei capelans ?Vòli pas m’empachar dins aquò, vòli pas trencar una realitat complèxa ambé de definicions estrechonas.
Siam aicí a l’I.E.O, e me ne’n tendrai a l’occitanisme tau coma es presentat dins leis estatuts de l’I.E.O : aparar, promòure, faire viure au present una lenga e una cultura, dins lo respèct de son passat, dins lo respèct de sei diversitats, e dins la consciéncia de son unitat istorica e geografica. Mai ben entendut, me fau començar per una respònsa, la respònsa a la demanda : “Mai cu siás ? De monte nos parles ? E de quau drech ?”.
Vos parli clarament coma un istorian, un sociòlingüista, qu’assaja d’agachar la situacion d’un biais objectiu. Objectiu ? Çò que vòu pas dire que, coma d’unei saberuts, sociòlogs o dialectòlògs, espingli nòstra lenga coma lo parpalhon sus son tap, sensa me preocupar de son avenidor, sensa me preocupar de son destin. Objectiu vòu pas dire “non engatjat”. Se dins ma vida activa de cercaire, ai fòrça trabalhat sus, coma se ditz a l’universitat, “les usages linguistiques” dau passat, dins ma vida activa de professor, ai ensenhat nòstra lenga au licèu e dins de cors publics, l’ai escricha dins de libres e dins la pressa, l’ai facha jogar au teatre… Çò que me fa d’autant mièlhs apreciar tot lo trabalh que fètz dins aqueu despartament, e es ben per aquò que siáu aicí ambé vautres.
Sabèm totei que, meme se lo darnier locutor es mòrt despuei l’an pebre, una lenga demòra tant que demòran de traças materialas de son existéncia passada. Ansin dei cuneiformas per lei lengas mòrtas de Mesopotamia, que leis especialistas sabon legir… De mai, sabèm totei que, de temps e de temps après sa disparicion coma lenga parlada d’un pòple, una lenga pòt demorar coma lenga de cultura, de prestigi sociau ò d’escambi religiós. Ansin dau latin.
Ben entendut, aqueu sòrt es quand meme melhor qu’aqueu coquin de sòrt d’aquelei paurei lengas, amerindianas per exemple, a jamai mòrtas e sensa traças, ambé la mòrt dau darnier subrevivent d’aquelei pòples anequelits e sagatats. Maugrat’quò, es clar que se podem pas reconóisser dins un avenidor ansi. La lenga occitana dèu pas, pòt pas viure solament dins lo catalòg universitari deis escrichs d’un autre temps, la lenga occitane pòt pas venir nimai una mena de latin, parlada entre se dins lo “ghettò” de quauqueis afogats.
Es ben per aquò que, meme se bessai esclati de pòrtas dubèrtas, nos fau partir d’un constat objectiu, partir d’un diagnostic.
De ges de biais, una lenga pòt viure sensa un supòrt collectiu, un supòrt societau. Ansin, leis especialistas pòdon comprendre e legir lei cuneiformas, empacha pas mens que l’a pus degun que parla lo sumerian o l’akkadian. Au contrari, tant menaçats que siegan, lo còpte que parlan encara d’unei crestians egipcians perlonga la lenga dei faraons, e l’aramean que parlan d’unei crestians d’Irak, ò de Sarcelles, es totjorn la lenga que parlava lo Crist. Subrevivença passiva, e sensa revendicacion de respelida, d’un passat de glòri.Es que ne’n siam aquí ?
Nòstra lenga d’Òc a agut un plen supòrt societau tant qu’es estada la lenga d’estats independants, o quàsi, pensèm au Comtat de Tolosa avant la Crosada, au comtat de Provènça avant l’annexion a la fin dau sègle XIVen. E podiá pas l’aver de distorsion entre lenga e cultura, bòrd qu’aquèla cultura èra la de la societat tota e qu’aquesta societat èra monòlenga.
Quora s’acabèt l’independéncia, quora Niça passèt au Duc de Savòia, e que Provènça passèt au Rei de França, nòstra lenga d’Òc demorarà enca’ longtemps portada per un supòrt societau, mai un supòrt de mai en mai relatiu. Expliquèm si. La lenga dau poder, francés ò italian, devèn la lenga deis actes publics, de l’administracion, de l’estat civiu, deis actes notariats, etc.
E la conoissença, senon la practica d’aquesta lenga officiala devèn au còp una necessitat e un signe de ralliament au poder novèu per leis “elèits” (mèti de verguetas). Mai, levat lei foncionaris importats, per la quàsi totalitat de la populacion, pòple sociologic tant coma borgés, notables e mai nòbles, lo parlar quotidian es l’occitan. La barriera de classa se joga pas dins une dicòtomia, un partiment lingüistic ; francés (ò italian) per lei classas “nautas” (sempre verguetas), occitan pr lo rèsta. Non, la barriera de classa se marca dins una mena de privilègi. Occitan per totei, mai francés ren que per lei privilegiats. Lo francés es una arma de dominacion sus un pòple qu’es laissat a sa plaça, donc ren que dins sa lenga.
E per prendre exemple en cò dei vesins, agachatz l’esquizofrenia piemontesa d’alora : piemontés per totei, e meme per la cort e per lo Rei, mai italian, que degun parla, per l’administracion…
Si comprèn que dau sègle XVIen au sègle XVIIIen, dins la borgesia mejana ò pichòta, lo desir de faire coma “lei Mossus” explica lo vam d’una educacion en francés. Davant l’ironia populària, ambe l’istòria dau rastèu, l’enfant de familha que tòrna de Paris e parla que francés, tant que marcha pas sus lo rastèu e que lo rastèu li ven pas dins lo morre, e que fa petar una “puta de rastèu” !
Mai se la lenga garda un supòrt sociau, non oficiau mai vertadier, a perdut son rapòrt a la cultura escricha, cultura imprimida, e tota francesa. Ren que s’estampa en occitan, a despart deis tèxtes de la Gleisa, en comunicacion eficaça ambé lo pople, a despart dei produccions de quauqueis letruts, que si regalan dins lo naturau de l’occitan, en còntrapés au francés “du Bon Ton”, a despart encara de quauqueis omenatges ceremoniaus au poder en delegacion de paraula populària (percadors, pastres o repetieras).
Dins aquestei condicions, ges d’entrepressa d’aparament, de defensa de la lenga, que seriá mai o mens una mena de pre-occitanisme. La lenga sembla eternala, dins sa realitat quotidiana, meme se son lexic comença de se francisar.
Si saup coma aquesta donada va cambiar a partir de l’extraordinària gangassada revolucionària.
D’un costat, ambé la pojada democratica, va s’afortir çò que ponchetet sota la premiera republica. Lo sufragi universau implica la necessitat de conoisser leis enjuecs et de conoisser la lei. D’aquí una causida simpla : meme se a la debuta si fagueron quauqueis traduccions oficialas, meme se la practica de l’explicacion orala en occitan sembla generala, es la causida dau francés que s’impausa. Degun pòt ignorar la lenga de la Lei. E lo moviment democratic francés, e mai miejornau, es ben d’accòrdi ambe aquò.
D’un autre costat, l’estat francés tant coma l’estat sarda, jà tant centralisats, se cristalizan en estats iper-centralisats, que sa tòca es de realisar lo mercat unic au profiech de sa borgesia capitalista. Mercat unic de l’economia, dau trabalh, deis escambis, e donc lenga unica. Çò qu’implica l’inutilitat dau “patoas” e donc sa disparicion.
Dins aquestei condicions, la natura dau liame entre la lenga occitana e la societat va cambiar radicalament.
Lo supòrt sociologic va s’escrancar. La practica de la lenga s’arresta dins una granda part de la borgesia. E se la lenga demòra per inercia en cò deis adultas dins lei mitans popularis, tre l’aveniment de l’escòla per totei, es pas passada ais generacions novelas, “per son ben”, per assegurar sa promocion sociala. Una lenga que crèba en plena santat.
Ara justament es dins aquesta passa que naisse tota una entrepressa multifòma de mantenement de la lenga, que lo felibrige ne’n sera una consequéncia après 1854. Se parla pas encara de sauvament de la lenga, estènt que la massa rurala e una bòna part de la populacion urbana parla totjorn occitan. Leis aparaires de la lenga vòlon persuadir aquesta massa populària de la dignitat de la lenga que parla, e dins un meme temps, vòlon tocar leis “eleits” afranchimandisadas, ambé d’òbras literàrias de grossa qualitat, ansin Mirèio.
Es lo temps de la “Copa santa, que nos vèn di Catalans”. Mai fau ben mesurar la diferéncia d’alara entre Catalans e Occitans. Dau caire dei Catalans, ben entendut, lo moviment d’aparament de la lenga vèn d’una chorma d’intellectuaus. Mai aqueu moviment respònd a n’una demanda, a un besonh de la societat. Lo catalan, la cultura catalana es una arma interclassista, nacionala, contra un poder centrau archaic e despotic. Lo catalanisme es un desir d’autonomia politica, en fasi ambé la societat catalana. E lo poder de proclamacion normativa de la lenga per l’Institut d’estudis catalans serà reconoissut per tot un pòple, un pòple que s’educa solet ambé la multiplicacion deis ateneus borgés ò popularis, e lo sostèn eficaç dei classas dirigentas.
Mai remarquatz ben qu’aquò implica en ren l’omogeneitat sociala e politica d’aqueu pòple. La Catalonha de la Bèla Epoca es traversada de luchas de classas terribles. La lenga e la cultura catalana son lo ben comun de classas opausadas. La situacion es radicalament diferenta en cò nòstre. En Catalonha, la demanda, lo besonh vèn de la societat. En Occitania, la demanda descende vèrs la societat. Cèrtas, lei felibres, leis occitanistas va proclaman : “Siam un Pòple”.
Mai leis Occitans, “Occitans sens o saber”, va sabon pas. E la proclamacion felibrenca marcha pas. A la diferéncia de la borgesiá catalana, patriòta e autonomista, nòstra borgesia es indiferenta a la causa occitana, meme se de còps que l’a lo felibrige recebe un salut de cortesiá. E dau còp lei felibres, leis occitanistas son remandats vèrs un pòple sociologic que parla encara l’occitan, mai que seguis pas.
Aquò marcha pas. E perqué ?
D’un caire per çò qu, a la diferéncia dei Catalans, aqueu pòple tròba mai ò mens son còmpte dins la Republica francesa e ambé sàn escòla, filha dei « Lumières ».
D’un autre costat, per çò que, a la diferéncia dei Catalans, dins una Espanha monte l’a ges d’instruccion publica, lei joines francés son formats per una escòla d’estat grandament progressita, emancipatriça, mais que dins lo meme temps difusa una ideologia d’estat, nacionalista e colonialista.
Ansin se va metre en plaça la donada essenciala de l’occitanisme : anar au pòple per lo persuadir de sauvar sa lenga e sa personalitat nacionala.
Tre l’Empèri second, lei mai lucides deis felibres pausan an’aqueu prepaus doas questions dei grandas.
Premiera question : de que a a ganhar socialament lo pòple paisan e obrier dins una lucha per sa lenga. Es que la lenga dau pòple pòt estre una arma dau pòple ?
Seconda question : an’un moment que s’afortís lo moviment politic anticentralista, es ti possible que la lucha per la lenga e la cultura d’òc siegue pas tanben una lucha per lei libertats localas, e per un federalisme ?
Tot quò sera trencat, ambé l’escrachament de la Comuna de Paris e dei comunas miejornalas en 1871, lo refús felibrenc dau federalisme e de la politica, lo refús dau moviment democratic republican e dau moviment obrier de s’engatjar dins l’aparament de la lenga d’òc…
Desenant, e fins qu’ais annadas 1960-1970, l’occitanisme va viure, o subreviure dins la ficcion d’un Pòple d’Òc fièr de sa lenga, maugrat l’indiferéncia ò l’ostilitat dau poder centrau. A despart de quauquei mediòcres que si baton per una cigala, la grand part d’aquelei felibres e occitanistes es de benevòlas coratjós que si bolegan : vòlon ganhar a la Causa lo brave monde, ambé de charradissas, ambé de cançons, ambé de teatre (ne’n sabetz quauquaren a Niça), quichan sus lo poder par obtenir una pichòta plaça a l’escòla, ambé d’episòdis divèrs que van de Petain a la lei Deixonne. Mai dins lei fachs, e subretot dins lo periodi dei “Trente Glorieuses”, après la seconda guerra mondiala, pòdon que constatar lo laminatge dau sòcle sociologic de la lenga, lo pòple rurau, lo pichon pòple urban, e dins lo meme temps, una aculturacion francesa e anglo-americana novelas, e totalisantas, ambé lei mediàs noveus, ràdio, puei e subretot télé.
Quauqueis annadas avans, e subretot au lendeman de la granda bolegadissa de 1968, aquest occitanisme cultura serà gangassat, reviscolat, e de còps que l’a agarrit, agressat per una ersa novela de militants e creators, que vòlon ligar son engatjament occitanista a d’engatjaments sociaus e politics divers, que van de la causida de la senestra “exagonala”, coma se disiá, a l’autonomisme ò au nacionalisme occitans proclamats. Seran tanben deis annadas de batalha per una reconoissença de la lenga dins l’escòla, dins lei medias, ambé d’avançadas diversas, deis annadas d’iniciativas autonòmas coma aquelei dei calendretas, d’annadas onte de militants van s’esquichar per donar a cu vau lei mejans de s’aculturar en occitan : diccionaris per exemple, publicacions de tota mena…
Seran tanben d’annadas onte sus lo terren, a caud, lei militants van aprendre a respectar leis especificatas localas, regionales, e lei ligar a n’un concepcion generala de la lenga. Seran tanben d’annadas monte un molon de joines se van jitar a l’aiga de la creacion, de la cançon, e reviscolar d’occitan lei fogaus de creacion dei grandas ciutats miejornala : Tolosa, Marselha, Niça per exemple.
Ara que vèni de passar lei setantas, se me tòrni vèrs lo jove qu’èri au lendeman de 1968, quora ambé Andrieu Neiton dau Teatre occitan de Tolon, Ives e Miquela Bramerie, Nicòla, Florian Vernet e ben d’autrei fondaviam l’I.E.O de Var, que ne’ sigueri lo pemier secretari, me pensi que tot aquò, maugrat leis andronas, maugrat lei decepcions, maugrat leis garolhas, tot aquò es pas estat de promessas vanas, de pantais d’idealistas. L’occitanisma a marcat e marca la societat nòstra, una societat novela, tant diferenta de la societat qu’avem conoissuda quora eriam jovents. Lo complèxe dau patoas es mòrt. L’aparament de nòstra lenga rescòntra de mai en mai de simpatias e de sostèn. Le retorn a l’occitan es viscut per fòrça gents coma un plaser individuau important, siegue dins la nostalgia de la lenga dei grands per lei mai vielhs, siegue, per de joines, per lo sentiment d’un espaci novèu de creativitat, en defòra dei mòdels societaus mercantiles, un espaci de dubertura e non pas un espaci de barradura, de replegament nacionalista identitari.
Pasmens, va sabèm totei, es luenh d’estre ganhada la partida.
L’occitanisme a un public, o puslèu de publics. Mai a ges de supòrt sociau collectiu. Lo supòrt passiu de l’ancian pòple sociologic es quàsi dispareissut. E gès de grope sociau li dona un sostèn en tant que grope sociau. L’occitanisme demòra una nebulosa d’individús, soventis fes d’individús caracteriaus, e aguetz pas paur, aquí dintre me li meti lo beu premier.
Fem tot çò que podèm, sensa saupre ço que serà deman. Sabèm que siam davant una terrible maquina de nivelar de de descervelar, una maquina que nos respecta en rèn, e qu’es meme en trin de faire ambé lo paure accent miejornau çò que faguèt ambé le « patoas ».
Nautres si batèm per aver una plaça de la lenga a l’escòla e dins lei mejans, mai se demandam se serà pas tròp tard s’un còp l’avèm. Regardatz l’Irlanda, onte un pòple s’es durament batut per son independéncia, mai onte, ara qu’a ganhat, maugrat l’oficialitat dau gaelic a l’escòla, dins l’administracion, l’inglés a ganhat la partida.
D’un autre costat, se disem que, portats per un sentit nacionau e religios, lei sionistas an fach de l’ebrèu, lenga liturgica quàsi mòrta, la lenga d’una nacion viva. Es que siam dins una passa monte nos fau faire lo don de l’esperma, e transmetre ai generacions futuras la semença criogenizada de la lenga ?
Quant a ieu, qu’ai pas jamai fach misteri de mei engatjaments “exagonaus”, coma d’unei me dison, me ne’n teni, coma tant e tant d’autrei, a faire çò que pòdi faire, çò que sabi faire per nòstra lenga e sa cultura, e fau fisança, mai bessai m’engani, a la democracia : donam pas de perles ai pòrcs, prepausam d’aliments culturaus a de “citoyens” (, diu ben “citoyens”, sabetz coma lo mòt “ciutadans” es ambigú), prepausam d’aliments culturaus en dignitat ai citoyens, e sovvent de citoyens qu’an de responsabilitas associativas, electivas, etc, segurs que siam qu’aquesteis aliments pòdon estre mai qu’utiles per l’aveniment d’una societat de tolerància, monte lo respèct de la persona umana l’empòrtarà sus lo reine dau fric.
Renat Merle
Clicatz per visitar lo site de Renat MERLE
