Amics occitans, la cronica Ribon-Ribanha d’ancuei titrada « LA TEMPTACION DE LA FUGIDA » v’es prepauada da Miquèl de CARABATTA, Professor d’Occitan-Lenga d’Òc a Niça e sòci de l’IEO-06. Asperam tanben lu vòstres escrichs per li cronicas futuri, que sigon racòntes dau passat ò dau quotidian, articles jornalistics, galejadas, poesias, cançons, scenetas de teatre, bandas dessenhadi…
a l’adreça : ribonribanha@yahoo.fr
« La garderem ribon-ribanha, nòsta rebèla lenga d’Òc ! »
Avertiment au lector : Avèm pas costuma de publicar de tèxtes que despassan una pàgina A4 dins aquesta crònica. Pasmens ancuei fèm una excepcion per « LA TEMPTACION DE LA FUGIDA » que ne’n rapresenta dètz còups mai. Es una escomessa. Sus lo malhum, lu tèxtes son mai cortets per fin de pas alassar lo lector davant de l’ecran. Ieu qu’auguèri l’astre de faire part dei premiers lectors, lo legiguèri d’incant. Lu mòts raiavan en la mieu tèsta coma l’aiga d’un riu de montanha e lo posquèri pas quitar denant de la fin.
Lo perqué, lo pòdi pas dire. Perqué es bessai un tèxte ficat dins la modernitat. Siguèt escrich en occitan-niçard tra lo 2018 e lo 2020, semenat de mòts vivarò-aupenc (lo parlar de Ribassiera), de mòts e citacions en francés, anglò-saxon, alemand, arabo… De lengas que si mesclan au jorn d’ancuei e que fan partida dau quotidian de cadun. L’avenir es au multi-culturalismo sensa renegar cen que siam.
La lenga es rica, druda, gaireben poetica. S’un mòt vos escapa, vos demandam de persègre la lectura e de vos laissar breçolar per la poesia de l’òbra de Miquèl de Carabatta. E pi, per v’ajudar aurètz d’anotations en bas dau tèxte… e pi aurètz la traduccion francea : « La tentation de la fuite » : http://ieo06.free.fr/spip.php?article3971
Vos desiram una bòna lectura !
LA TEMPTACION DE LA FUGIDA
« O ! la mieu paura Nissa, as perdut la flor… »
Noël Varro (1) , alias Gian Calena, cançon « Nissa Rebèla »,
Regaunhada de « Nissa la bella » de Menica Rondelli.
in : « La Ratapinhata Nòva », febrier dau 1976.
I’m back down town…
Nice Côte d’Azur. La Promenade des Anglais, patrimoine mondial de l’humanité… « Le palmier, emblème de Nice », coma va dient una universitària nissarda. « En 1792, Nice redevient Française », coma ditz lo conferencier « biografa apassionat da l’istòria dei doi Emperis »… « Des caméras vous protègent et vous aident à circuler… »
# I love Nice (but i preferred your sister). Alora …
Aüra es la nuech, lo betum e Pasteur (2). M’en cali a Nissa da la Penetrenta (penetrenta-tres !). Fa ja bèu temps qu’ai vendut la DS, e pura…
Rotli coma un’ombra ; sembli pròpi en un Barbet, estent que veni de Ribassiera ! Ieu, acendi pura ren de Gitane, vist que fa ja una man d’ans que mi siáu trach da la taranhina dei multinacionalas dau cancre e dau businesse de l’accident cardiac. Tant totun, tubavi de Gauloises, ‘m’aquò…
Ren de belugas en l’escur, doncas.
Ientri dins la mieu vila. A la ràdio non cuentan d’estrabòts, que tant escoti France Culture : ren de publicitat, ren d’espòrt, ren de fachs-divèrs ò de cans escarfolats ; cocanha ! – mi fau vièlh, coma lo Ge de Pelhon… Estau encara un momenton a menar, quiet en la mieu bòfa dai quatre ròdas, sempre chuchant un palhús « d’ençamont », darrier ligam embé lo Cant dau Monde.
Aüra mi cau far mèfi au radar. Es aquí pacient coma un babi embé lo sieu uelh gelat ; aspera la fauta, aspera lo còup de desatencion, saup que « embé lo temps lu nespols s’amaduran ». Cent còups, mile còups ; encà un, basta ! e escupisse lo sieu lamp bavós. Ai ja pairat mi far empegar. Se un vòu saracar lo brave monde d’un impòsta de mai, e clafir li caissas de Parissy-Lamonnet, cau ben que l’i siguèsson de colhons.
Benvengut down town.
Vequí, m’avesini dau parc-autòs ; espectaclós de modernitat, de racionalitat, tot automatisat : estremes la tieu veitura en un gast, la ti ven pilhar sus d’un platèu, la ti va alugar en li sieu brescas. Quora ti fa torna mestier, la ti va querre e la ti pòrge mai sus d’un platèu ! Ai picatejat lu còdes. Regarji la veitura que s’emborna da soleta en un’escurcina esclenissenta de carèlas, de cadenas e de pòrtas de ferre. Ban ! despareisse en la gàbia de l’ascensor. Mi reviri en lo relarg d’intrada, ‘m’au cavanhòu au braç, palhús en boca e capèu en tèsta… pròpi « Lou Roussignòu que vola ! »…
Aquí l’i es una frema. Polida.
Es estada polida, si ve. Mai qu’aquò ; una bèla frema, mistolina, fina, lispa, gracióa e, un charma dau diau. Es vestida un pauc a la Janis Joplin ; rifonfons, ròba colorida, taratan d’indiana auretat de ferpas de coton que si cascalhan embé lu pendins, colanas e bracelets de guingalha que ginginan coma un pichin tirinhon.
Non mi ve.
La regarji. Pròvi d’agantar la sieu agachaüra, mas lu sieus uelhs mi fugisson ; ò puslèu regarjan en dedintre, sensa veire cen que si debana au sieu entorn. Cantarelea non sabi que cançon e lo sieu berri si breçòla au ritmo de la sieu tèsta que si dondolea.
La regarji. Lu trachs de la sieu cara son requists, maugrat un maigror e quauqui ruas que fan tant d’assautar lo candor d’una joinessa que s’aluenha ja. Mas lu sieus uelhs… Una princhipessa abissiniana. D’amèndolas lòngui orladi de negre e de chils dai rebats bluastres, coma li veletas de Sant Joan, e que bategan a cada batre d’uelhs coma lu braç dei carmarinas. E au mitan d’aquela coròla, lo brasinier de l’irís de Medusa.
Es assetada sus d’un tròç de marcha-pen pintat a bendas jauni e negri, l’esquina apontelada en un pilastre de betum. Es agrumicelada aquí, acoconada ; ò puslèu escagassada, cambas crosadi, piech clinat de costat, mans que volastrejan au sieu entorn coma de passerons escombulhats, bracejant una lònga prèdica en aquela capèla de la Santa Automobila, vuèia e ressonanta, encandeirada d’un lume crud, gelat, brasc coma de veire.
Va borbotant en una lenga desacapida, e per un auditòri absent – levat ieu que non mi ve – la sieu charaïssa en ravaria.
La regarji. Solets lu sieus uelhs mi veon. Lou sieu ment es en autre luec. E pura cada còup que m’en vali d’agantar la sieu agachaüra, la brasa mi fulmina lo còr. Es aquò, èstre « medusat », s’atrovar en l’uelh de Medusa…
E peta la chavana. Tot en un pront fa tant de ganassear, e la sieu votz tròna en li bassas ; manda pi d’ulhauç enfuriats qu’esclapan li nèblas negri dau sieu angois, e esquirlan la sieu mancança. Lu sieus brams de desper venon trucar lu barris, rebomban sus la sieu indiferença marmoreana e si van perdre en la nuech de la carriera vuèia. Basta quauqu garris si tornan assostar en lo canivèu, tralaissant sadols li brigas dau sieu past. Una caneta de bièrra va degolant e piconea plan planin tra lu dejècts espantegats.
M’en vali enfin de mi traire d’aquela scèna. Mi senti coet de l’aver aluchada, aquela frema ; de li aver fach vergonha bessai. Mas non ; s’es aquí es ben perqué a tralaissat, despí, aquelu sentiments e convencions sociali. Siáu bessai ieu que m’envergonhi d’aver prestat atencion en aquel èstre desgraciat, ren tant per l’encausa dau sieu decadiment, de la sieu desanada, mas perqué avii vist – cercat ? – en un èstre destruch, cen qu’un òme cerca en una frema, la beutat, la seduccion.
S’es acarada, agrumicelada en lo recanton dau pilastre. Degun amuerce lu fuecs, la scèna non s’acaba, minga tendina que s’abaissa. Sòrti dau seàs d’intrada dau parc-autòs coma un sorteria d’un pichin teatre de la tragèdia, lo còr a ratge, la gola costrecha… Coma si pòu ?
En tant, la s’es pilhada en plen morre la man seneca dau destin. L’i seria doncas una Diva en quauqua Olimpa dei Quieti Còlas de Nissa, afachendada a distribuir de patèlas ? Si saup que li divas giloï pairan castigar la mótria de la beutat dei fremas… Ò alora seria lo cas, ò la genetica ; debolessas de la personalitat, propens a l’adiccion. E se non es lo cas, seria pi la necessitat de la mòla sociala que trissa lu mesquins ? Puslèu lo mesclum encabestrat de toi lu determinismes e de toi lu cas d’una vida. En tant potenta metafòra d’un monde esquisofrene escarteirat tra la fe bornhassa en lo progrès e la fàbrica de la misèria.
Assistre ensin au prefondament d’una existença… e s’en tornar en maion « m’au cavanhòu au braç », pensierós. Doi cents mètres da caminar e, abutar la pòrta sus d’un fogau afectuós, segur, assostat, calorós ; coïna, banhe, teletas, biblioteca, música…
En tant, escassegat dau paraïs campestre de Ribassiera, mi cau trabossar lu ceucles de l’aulesc urban denant de barrar la pòrta darrier de ieu.
Li canetas de toti raças de bièrra jassan sus lo sòl dau marcha-pen, en li cantaretas dei portegaliers e dei plantas verdi que pròvan encara d’abelir carriera. Devessadi en tèrra, de gisclanhas escumejanti li fan, ai canetas, coma de coas de cometas. Aquela mapa dau cèl de l’embriaguenha es pitocada d’estèlas blanqui : li timbalas de carta, ponhudi d’una palha, e escrichi d’una marca de bevandassa americana.
Marquetingue ben pensat, l’i son d’aquí d’aià lu sacons – ren de plastica nè, consciença ecologista oblija ! – que ti donan a jaba per ti camalar la bevanda, embé lo cornucho de tantiflas fregidi a l’òli de sintesi, e lo marrit panet empestat de sauçassas pudenti, enfolopat en la sieu gruelha de polistirena. Tot aquò es aquí a l’avast e fa la publicitat d’una sana concurença tra l’ensenhe dau clown (lo palhasso multinacional) e aquela de Monsur K, lo vielhum que ti fa boqueta. Tot aquò doncas, es aquí fin finala que fa la publicitat de toi lu autres provedissaires de l’engavaissum de la bòna gusalha. Pura, lo tablèu sembla pas acabat, mi manca quauqua ren… A ! ve-lo aquí, lo carton de pizza !
Vau tirant. Cada dètz ò vint mètres, mi cau encambalar lu rombos de pissum que raian dau barri d’en preissa fins au canivèu. Lo betum, lo quitran, tot es embeugut d’aquel oudor de pissum ranço que ponhe lo nas e aganta au gavai. « Qu manja ben caga ben », si ditz. E qu beu ben pissa ben, si pòu respòndre : La bièrra es devenguda la bevanda de la pauruenha. A pilhat la plaça de la vinassa, de l’ensucadoira, es ela qu’estramordisse lu crucis, lu torments, la paur – e fa pissar. Abuti dau pen una botilha de vòdca vuèia. Aquò tanben pòu ajudar.
Vau pensant a la princhipessa desanada. De còups que l’i a, li scènas son mai escalabroï. Da lo far de la nuech – e de còups que l’i a, a jorn gran – aqueu seàs dau parc-autòs fa da sala de shoot. En lo trelutz repentin dei faros n’en vees d’aquelu acoconats, braias que mòstran d’esclapas blanqui – la « descoladura dau plombier », coma li ditz Patrici dau Cròs. Mas, lu autís que gaubejan son pas lu pariers. Mànegas revertegadi, braç garotats, serengla tremolanta en man, s’afachendan a far ponchejar una veta, e s’entrigan manco dau tieu tràfegue. Son en autre luec.
Vau caminant. Passi davant d’una aficha publicitària que mi fa mentar un’autra frema. La fotò fa lo monta-cala en una chucha de veire e d’aluminium. En la fenèstra clarejada, la carra d’una pichona, blonda, esportiva, soguinhanta, esplandida, lauda « lo bòn dejuni » ! Ò coma pagar contunha se v’arrestatz de v’engavaissar… L’ironia avesina lo cinisme mas lo messatge eu, fa bus ; va soguinhant e pareisse en alternança embé non sabi pus que autre fantasma ; fa tant da jòstria dau consum coma da lanterna màgica de la corpabilitat. Torni veire lu santons dau cocó de ma maigran, qu’anavan e venian parier, mas picavan, elu, li oras d’un autre monde… Pas forçadament milhor.
La frema que m’en avisi – per s’entornar en ela – auria vorgut donar d’ària en aquela de la publicitat, tot bèu just. S’es donada l’andana californiana : coa de cavau qu’escompassa da la bacha de baise bol, pichin bloson sus d’una malheta molant li possas, braias de jeans estraçadi e, un pareu de rotlaires ai pens ! Mas aquela de Califòrnia, es escrancada en lo seàs, l’esquina au barri e li cambas alongadi en lo pas dei veituras. Es environada de tot un forniment d’artraç espantegats en tèrra, tot l’espectacle dau forfolh e de la misèria dei junkies ; e lo can encara que choconea, dau temps qu’un paure desgraciat pròva de faire petar a la sieu mestressa non sabi que tresòr. Ela fa tant de lo tenir a la larga. Una votz enviscada estenta a sortir de la sieu boca redona, negra coma un potz e afroa coma un remolin. E sobre, lu uelhs, negres, redons finda, coma doi bocas vuèii e sensa dents. Li marcas dau simec ; aqueu de la man seneca dau destin, que la s’es pilhada en plen morre, aquela finda.
Vau caminant. D’un cauç rabiós, mandi au diau una serengla tralaissada. Viri sota lo pònt dau camin de ferre e la pichina ària de l’Avenguda escassega enfin lo ferum de pissum, de druja e de racum.
Trapassada carriera Estrilha de Lísola, m’atròvi davant d’un molonàs de dejècts. De caissetas, de cartons, d’embalatges vuèis, de folops de plastica, tot aquò encucat embé un gaube dei colors e dei volumes esquasi conceptual. Es aquí lo rabuganhe dei produchs industrials agrò-alimentaris pre-trasformats, lèsts a la cuecha, testimònis dau progrès, de la racionalitat, de « l’eficiença » de l’art culinari dau jorn d’ancuei. Lo fastefode « conceptual » ensin cargat de la decoracion nocturna de la crosiera, qu’es un Chiken allal, es lo concurrent maometan dau vangelista Monsur K, aqueu que nen fa boqueta un centenau de mètres mai bas, sus l’Avenguda – e qu’ai ja dich adès. Es lo bèu compendion de l’estrambaluenha culturala contemporana : « tot au còup » l’òdi ferotge e la regaunhada servila dau parangon nòrd-american… Chicken – Chicken ; Taste is a passion (sic) ! Aqueu de programa…
Toti li religions – sia dau Libre coma de l’ecolomia política – caduna ti vòu vendre la sieu marca de binhetas de manchons d’alas de polàs. Polàs dau cùou tapat, noirrits de podras de bùa e de fea liofilisada, produchs industrialament de l’autre costat dau glòbo, s’acapisse. Tot aquò es pensat, analisat, planificat, racionalisat, normalisat e liurat a rombo atesat. Manco pus besonh de coïnier. E un vorria nen far passar aquela emulacion gastronomica coma la mòstra dei avançadas de la tolerança e dau « viure ensems » en la nòstra societat duberta e multi-culturala…
Mi senti venir un remuc d’escufuehna ; pensi en aquela masteguènha descoranta de bocas compulsivi, en aqueli filhas en lo trambalan, bodenfli de tantiflas chips, e que ti bofan au nas un alen espussat de ceba artificiala, de moleculas de lardons ò de gusts de Provence ; pensi en aquela roumiada perpétua de mastegums, pensi en aquela generacion engavaissada de pizzas, de burguèrs ò de kebabs… SSO : La Sau, lo Sucre e l’Onch, la santa ternitat de la mau-manjuca e dei Coprofago (3). SSO… Obesitat e diabeta contemporans, en plaça de la maunitricion e dau maigror dei FFF : lu Frei, Fam, Fum dei nòstres avis. Aquí tornam a la chucha dau Bòn Dejuni. Mai una bèla metafòra dau progrès !
Vau tirant sus lo marcha-pen. Sus la via, l’i es un relarg per parcar lu doi-ròdas. Li barras d’estaca an despareissut sota d’una autra cuca. Es lo rabuganhe dei bens de consum de massa : radassiers escrancats, matalàs anequelits, frigòs, forns, ò autres electrò-mainatgiers desganguilats, juguets rots, renegats, tralaissats, sacas desbudeladi laissant escampar la mòda de doi mes fa, epc (4). Tot aquò crompat a breti e a bòn pacti, obsolescent denant de la fin dau crèdit, tràpolas dont si ven enviscar la mesquinalha, fantasma de cocanha de paures diaus, d’immigrats embarlugats dau miralh de l’abondança e dau possès a ofa e a jaba.
Guinharòta dau monde contemporan, aqueu bregalhar rabiós, foira delubiana e racum escufinhós de la societat de consum, es d’aüra en avant la marca – l’estigmata – de la misèria.
Arribi davant dau n° 1 (ren da veire embé l’Osteria de la cançon italiana…). Despí que lu merchands de sòm an fach man bassa sus d’una part d’aquel immuble, es vengut un guet d’Africans, de Mòros, de « primò-arribants » de tota mena. En tant, dirian que son estats arecampats aquí segon lo color de la sieu pèu e lo sieu grado d’esvari embé la societat occidentala. Vai-ti cercar la mixitat sociala… Per fòrça, lo bèl ostau borgés es devengut la favèla dei tribulacions e turpitudas d’un microcòsme de marriàs, bruts e malenhes, embé la sieu filanha de brams, de chinchas de mainatges, de simecs, de tràfegues, de bracejadas, de paurs e d’escombulhs.
La pòrta d’intrada badalha, coma de costuma ; l’i a ja bèu temps que la serralha es estada rota e lu panèus de fusta esclapats a cauç. Un’ulhada en l’entrabrun mi confirma que va de mau en pèjor. Lu gipàs, lu mubles rangos si van sempre amolonant còntra lo barri que fa frònt ai boitas a letras desfondradi. De sacas de la rementa asperan aquí coma lu esportins sota lo carre. Au sòl, s’avena un d’aquelu chucs… promiera pista a frei ! Si mescla a l’odor dei escorrias engorfadi e crepadi en li cànevas, en un prefum que menta lo bòsc mofit, lo garri e la caronha. Cada en tant s’avara un programa d’òbras, e cada còup tot aquò s’en reparte en dogas.
Vau tirant. Passi davant dau Secors catòlico. Gauch pron, en aquest’ora es barrat. Abuti la mieu pòrta… Despí dau parc-autòs fins a maion, aqueu de ròd moví !
« C’est beau une ville la nuit » qu’escrivia Cauva…
Lo jorn es divèrs. Menteria puslèu una fiera, a la Brueghel ; un fum de pichini sainetas pauvadi en lo tablèu dau relarg pedonier, dau pònt dau camin de ferre, de la via dau trambalan e dei carrieras vesini. L’i son esparpalhats de capons que si garolhan, de coblas que si cercan, de que van per mossa, de choaspas encaloridi ò que fan cacholetas, de buvachons que brindan, de brams, de menaças, de fugidas, de barjacaïssas de chapacans, d’escòrns, de traücs, de tòpicas, de reüssidas de pichins-omes ; qu duerme, qu ganassea, qu esquirla, qu pròva de tirar l’aufa. E ‘m’aquò, de tements, de vergonhós, de saute-mi-davant…
Mas darrier Brueghel, si bolega la vision dau monde guinhonanta de Jeronimus Bosch, la cort dei miracles, lo brandi macabre, la guinhassada de Chiqueta que cascalha li mariòtas dei macarèus, dei trafegants, dei merchands de mòrt. E la Nau dei Fòls d’aquelu baudos estequits, amalugats, que van abutant de carretons de sarratans ò de merchands d’armanacs, engimbrats ‘mé de possetas d’enfants ò de Caddies de super-mercats cascalhants, beluguejants, cascavelejants coma la mula cargada de li relíquias. D’unu que pissan còntra lu barris ò en lo canivèu, a la vista dei passetgiers, d’autres que cagan ; una frema qu’escampa, cuèissas duberti a la carriera e va charrant, bus de ren, embé un baudo concupiscent… aneantiment de la dignitat de l’èstre.
Marriàs, bruts e malenhes… « Brutti, sporchi e cattivi », que diíon en li annadas setanta. Quaranta ans mai tardi, son sempre aquí lu desgraciats. Passadi li trenta glorioï, nen sobra la vergonha. La societat progredisse…
Mi remembri una fachenda que n’èra acapitada, embé la frema. Ientravam a maion un sera e, arribant davant dau nòstre, si siam trovats un baudo que s’en pissava una en lo recanton de la pòrta d’intrada. Coma li faíi remarcar que lo luec èra gaire convenient, sempre pissant e revirant la tèsta devèrs de ieu mi respondèt : « Ch’t’emmerd ! » ; sensa acapir la poesìa, e finda la beutat de la sieu metafòra, tant coma l’extraordinària e concreta realitat de la sieu rèplica ! Coma se non l’i siguèsse ja pron d’aulescs sus lu marcha-pens. En tant, tornant de l’espectacle en lo mieu fogau calorós, mi siáu mentat que siam sempre lo « borgés » de quauqu’un, tot bèu parier coma siam totjorn l’estaci de quauqu’un…
Toi aquelu aucèus de passatge non acaban lo bestiari. L’i son finda lu sedentaris, lu costumiers, lu mieg-domestegats, que li bòni Damas dau quartier li pòrtan lo merendon, que lu reconoissèm quora anam per provistas, mas que si frandalhan a pauc a pauc : Una frema soleta que provava de caminar per carriera, bus de ren, mas que de fach virava redon. Lo vièlh pelós dau pònt dau camin de ferre, assetat tra doi Caddies, coma un fakir tra doi Compressions de Cesar. Lo cadre sup, pichin cartabèu de cuer en man, belicres dau soleu en serra-tèsta, que semblava d’asperar que lo venguèsson agantar en coveituratge ; e que l’endeman de matin asperava sempre ; e cada matin la carra un pauc mai escarlata ; e l’agachaüra au dessobre dei tèstas, perduda en un esper ò un desper… Lu doi vièlhs bomians romanés, l’òme e la frema, engimbrats d’artifais taconats coma de santons dau presepi e que si debequinavan, assetats au pen d’un lampadari, a l’entorn d’una caneta, d’una botilha, d’una cigareta. La pichona qu’es apareissuda a la fin de l’autra prima, bèla, fresca e pura ja enseada, embé lo sieu bèu baül a rotletas, agachüra fièra, auturosa, que tubava embé elegança e un portament requist de cigaretas americani, e que despí s’es delegada, desanada, sus lu sieus doi mètres quadres de sota lo pònt, denant de s’esvanir coma lo fum dei sieus cigaretas. E qu’a tornat parèisser, un an ò sièis mes pus tardi, sortida de minga luec, un pauc mai destimborlada, un pauc mai desganguilada, un pauc mai estravirada… Coma aqueu bimbaro, frandalher ranço e negre coma un carbonier, estraçat coma un sant frust, qu’anava barjacant da solet, ganasseant, ensaïmant li sieu farfantèlas au mitan de la gent mieja espaventada, mieja s’esguinhassant, e que s’acabèt un jorn, espalancat braç en crotz, larg lòng sota lo pònt dau camin de ferre, escracanhat d’una ràia de rire.
« J’irai m’asseoir sur le trottoir d’à côté… », cantava Cauva.
Embé d’unu, escambiam quauqui paraulas – bòni ò marridi. ‘N’i a un que, tot l’an, embé la jaca e lo beretin ros, està mascarat da Barba Calènas. Ven mendicar a la crosiera, embaboïnar e patalar lu automobilistas qu’asperan au fanau. Es ensin qu’ai emparat qu’èra dau país. « Lo Levensan » que li diu, despí. Un jorn que li donavi l’esteca, a vist una duelha tra la manada de pecetas que mi sortii d’en borniera. Avèm parlat caça. Es torna vengut – per un momenton de temps – un òme tra la societat dei òmes, que si seria ben fach petar un pinhaton de dòba de pòrc ! Pura, d’una annada l’autra, d’un mes l’autre, l’Arlecchino bostegon s’amuerce, s’ablagisse, s’esternisse ; lo beretin de Barba Calènas s’es aflaquit, lo morre s’es envielhit, ruat, frandalhat coma lu vestits d’aqueu folaton, aüra enclin, reguinhat, e que si mòre de pur estent e d’embriaguenha.
E la princhipessa escagassada, l’ai torna vista ela finda, un còup que m’es venguda far petar quatre sòus. Avia pus la supèrbia de Medusa. Una frema pichineta, un pauc tementa, coeta, embarassada de venir entraïnar la gent per carriera. Mi siáu arrestat, m’a charrat un momenton. Ai audit la sieu votz dau cada-jorn, engimbrada d’un accent à couper au couteau, sortit d’un dialògo de Michel Audiard : « Ça m’fait chier d’faire la manche… Faut qu’j’sois un peu bourrée… ». Es ensin qu’ai poscut entraveire un rebat de la sieu ànima ferrida, un resson dau sieu batecòr, una glaunha dau remembre de l’educacion de la pichoneta, vengut espanear la revòuta d’una frema sus la brua de la societat.
E coma aquò, tant e pi mai de vidas umani, còrps e còrs (5), ànimas e ments, tralaissats ai sieu ravarias, au sieu prefondament ; e que si venon engravar aquí, sota d’un pònt, si delegar en l’indiferença ò la gena dei passetgiers, si desfondre a flor e mesura que s’anequelisse lo sieu molon de cubertas e de vanas e que si van desanant contunha, s’envielhisson coma de parpalhòlas, si reguinhon coma de poms cuechs, escupisson li sieu dents coma se foguèsson de mastegums ; personatges que pareisson un jorn coma de mariòtas, van, venon, fins a tant que quauque sera matin despareisson, elu e lu sieus entrics e fatrassum, sensa perqué ni coma, sensa pus laissar minga marca de la sieu existença, tornats qu saup dont, escassegats qu saup da qu ; recatats, reparats da degun. Toi aquelu, coma tant d’autres, aulanhas que l’espitau psiquiatric ‘n auria deugut pilhar cura, denant que venguèsson fòls coma de cabanhs e que s’anèsson escagassant… Mas l’espitau, aquò costa ; rapòrta ren.
Lu jorns que si duerbe lo masaguin dau Secors Catòlico, per tornar en eu, es un’autra genòia que s’arecampa davant de la lieta. Lu desperats non l’i si mòvon. L’i s’afolan aquelu qu’an encara un’abriva, una tòca, finda siguèsse frala ; aquelu que si tenon encara drechs, finda s’es un dolori (6). Aquí, lu ajudan a si destrigar dei encabestres de l’administracion e de la justiça. Per la maja part son d’Africans qu’an fugit lo sieu país – aquelu qu’an capitat fins au nòstre. Lu autres, non si saup. Aquelu que diu, son pas encara surbits dai guets e plumats coma de tordos dai sieus compatriòtas, lo tubet ò lo perruquier african, lo cafè barbaresc ; aquelu an manco lu mejans. La misèria dau soleu es venguda rejónher la misèria au soleu ! Pron de fremas tanben, soventi fes ‘mé de pichoi, soventi fes soleti, vòli dire pron de maires soleti. L’Euròpa dau Levant l’i ven finda picar. Pron d’uelhs blus sota lu mandilhos. E de còups que l’i a, li grani berlina negri, tedesqui, que si venon parcar aquí davant, a la nissarda, en filanha dobla, per enrevirar la misèria dau monde… La societat progredisse.
Tot aquò, tota aquela tragi-comèdia umana si debana sota lu uelhs de babis dei cameràs « qui vous protègent » e dei poliçòtos finda, sensa manco dire dei milícias de segurtat dau trambalan e dei mejans de traspòrt, dei masaguins, dei salas d’espectacles, que fan companha a la mòda dei unifòrmes negres e dei tèstas de bòsc.
‘M’aquò, e tant que siáu aquí a renar, a sustrar a prepaus de Nissa que s’en cala pròpi « de carroba en civada » – just perqué siáu a Nissa, siguèssi en autre luec seria bèu que parier – l’i es una demanda que deuria guinhonar tot ciutadin de Bellanda : Despí dau film de Vigo, despí d’aqueu « point de vue documenté » en lo 1930, a cambiat quauqua ren ?
De fach, lu paumoliers « emblèmes de Nice » an creissut ! (a ieu mi fan puslèu pensar ai escobalhons de cagadors, e mi plas de lu veire petar dau corcosson que li rosia (7) lo còr). Lu escobalhons an creissut doncas – ò son estats remplaçats, mas l’i son sempre, e sempre de mai per ben dire. E finda lu Casinòs, Negrescòs, òstes, palacis e restaurants da luxo, Palais de la Mediterranea, boitas de jorn ò de nuech ; e finda lo Camin dei Englés, negre d’una fòga de promenaires, de badalhaires e d’espana-cadieras-blus. E tanben li limosinas (e finda de còups que l’i a, li lemòsinas), e encara li gandaulas, aqueli que si van ren maridar, e que menan lo cancan, lo brandi carnavalin e macabre sensa lo saupre. E la grava ; es sempre cuberta d’una fòga alairada au soleu, fins a si brostolir la pèu e si madurar lo cancre. Finda la bomiana embé lo bambin – autre santon sempiterno dau presepi e dau cada-jorn – que ven mendiquejar dapé dei ànimas tendri dei Dònas polidi e dei vièlhs Monsurs.
E en darrier, ò en parallèle de tot aquò, la chorma dei ramassaires, netejaires, adobaires de tota raça, garçons e emplegats de tota mena, e finda lu merchandons de belicres dau soleu, estraciers, guingalhòtos, tota una mesquinàia au servici dei « borgés », pichins, mejans ò grans que sigon…
Despí de Vigo, doncas, li generacions si son suchedudi, la mòda a cambiat, mas lo decòro es sempre lo parier. E darrier dau decòro ? darrier dau sant afortit, pensat, carculat, milhorat e impausat, de « pichina Califòrnia », de « bronza cuòu d’Euròpa » coma s’es dich ; e darrier ? Es coma en autres luecs : lu guets de miserós, de ronhós, d’escrofulós rançós, viciós, eroïnós ; e li turnas a la Ettore Scola, pobladi da la manjaria dei inhorantàs, da la gusalha dei fenhantàs, dei embriagàs, tota la verpuenha, d’aquelu « petans de paures », coma diía Marcel Aymé !
Just que, despí de Vigo, son pus en lo « Babasok ». La Vila Vièlha s’es vueiada dau sieu pòble gaiolat, lu besonhós, lu gus e lu faidits, que son estats abutats un pauc mai luenh, devèrs lo Nòrd, sus l’òrle de la ciutat, en li barras dei borgadas. « Babasok » sotran s’es pi vendut ai comercis de gíngeris, d’estraças, de pelofas, ferpalhas, farabalas e rifonfons ; ‘m’aquò, s’es vendut ai merchands de vuèi, de ren ; de ren de cen que fa mestier en la vera vida dau cada jorn. Mas, l’i s’es arecampat tot cen que desideran atrovar lu reis de la comèdia – lu toristas – e l’ecolomia coloniala que trionfa, ‘mé toi lu merchands de bròdo « dau monde » ò « d’aquí », qu’an sobrevessat despí Mascoïnat, lo ben nomat, coma una plena de Palhon e qu’infessisson aüra li carrieras e lo relarg público. E lu avocats finda, simbèus, bandieras negri de la gentrificacion de cen que foguèt lo Prat dai Aucas. Autres temps, autra raça de polalha, e de cortil… « Babasok » sobran eu, que rampea sus li ribas de la Còla de Castèu, està sempre un pauc trèbolo, mautrevat. Mas l’ànima s’en es esvanida. Si tracta d’un autre maron de besonhós, de gus e de faidits ; la gruelha sòna lo rot.
Avètz ben capit, aquí « Mi desfògui », coma ditz Joan Babilha. Ennegrissi lo tablèu mai que de rason. Escotèssi encara un pauc Babilha, mi remembrerii que « lo tròup es totjorn tròup ». E pi tant, si saup que son pas lu trens qu’arriban a l’ora que fan lu bòi romans de gara…
Mas pura, fa ja una man d’ans que li cauvas van coma aquò, e de mau en pèjor. Au relòri dau monde, lo balancier va sempre d’una part a l’autra, sensa s’arrestar a mieg-camin. Passam sempre d’una extremitat a l’autre, sensa jamai atrovar de mejana. Lo braç de l’escandai que si ferma au quilibre, aquò es la metafòra dei tira-borsas e autres fotegús de la mondialisacion neò-liberala. De fach, seria puslèu lo carre de la nòva barbaria economica que tormenta lo paure monde, sota lo pes de la rentibilitat, de l’eficiença, de la financiarisacion e dau servici dei sieus dividendes qu’engavaissan de pòrcs e acauran de feas de l’autre costat dau glòbo,
A la fin finala veèm ben que la carestia dau temps de Vigo, aquela dei annadas trenta, a cambiat de millerm mas, qu’es sempre la pariera carestia, que pica sempre sus dei pariers. Es sempre aquela misèria morala, sociala, economica, au mitan de la chabença dei rics, ricàs, ricons e pesolhs revenguts. La pauruenha que s’empaurisse, la ricuenha (8) que s’enriquisse, aquò està sempre la mai bòna definicion de « La Crise ».
E quora ven, la crisi, vauria mai de non perdre li bèrgolas ; si cau bolegar, far frònt. Ailàs ! França mi sembla sempre encabestrada en li sieu vièlhi quimeras de glòria decaduda. Es lo sindròme de Tolon : lo sabordage. E pas just de la flòta. Si tracta, despí de quauqu quinquinas, dau Sabordatge dau Ben Commun.
Es lo sabordtage d’un monde que – s’enavisam aüra que s’en parte en dogas – l’i avèm cresut. Vià la monetarisacion de tot – e finda dau soleu que deuria aver vergonha de lúser a jaba per cadun – li institucions e infrastructuras de la Nacion son en véndita. Veèm necs la privatisacion, l’externalisacion, la desmaterialisacion e s’es necessari, la poperisacion e lo desmembrament dei servicis pùblicos, lo raubarici dei nòstri impòstas. E vague coma aquò, la tiera es lònga : pòrts, areopòrts, autorotas, camins de ferre (que lu trens e lu ralhs son doi cauvas da pas mesclar), energia (que, sabètz coma ieu, lo lume e lu fius conductors an ren da veire un embé lu autres), espitau e sistema de sanitat, recerca scientifica, Pòsta, telecomunicacions, audiò-visual, segurtat pùblica, Justiça (9) , penitenciara, Ofici Nacional Foretal, ensenhament e escòla regalats ai Gafam, epc. E la gran giandolhada de « L’Empresaire de se » per mieus escubusar, bus de ren, lo drech dau travalh. Finda l’armada francesa aüra, que « tira tedesco »(10). Lo n’auguèsson dich pus lèu, auriam poscut s’espranhar Sedan, la Commune e doi guèrras mondiali…
E tot bèu just, lo monde que lo regarjam s’esprefondar es aqueu dau CNR, lo Consèu Nacionau de la Re-sis-tença. Aqueu dau bòn Monsur Estèu Hessel ; aqueu que, pauc de temps denant de s’en anar femar li marvas, escrivia coma un testament « Indignatz-vos ! ». Aqueu encara, qu’avia obrat « Per un tractat d’Euròpa sociala »… Aüra, quora meni lu mieus escolans en viatge d’estudis sus lu vièlhs prats batalhers, e que pròvi de li far partir embé ieu lo gran pantais europenc, mi ven l’afre de la viliacaria e de la mensònega. D’una tala pastissada, ne’n plorerii.
Brefle, basta ! Non vos fau la liçon d’ecolomia política, que tant l’i capissi un còrno.
E ‘m’aquò, siáu aquí, braç pendolons a regarjar tubar aqueu concàs, e a trantalhar. Que faire, resistre ò fúger ? Pilhar la dràia de René Char ò aquela de Barba Archimbaudo ? Se mi ven de segre la promiera via, alora : « Davant de tot, DE TOT AQUÒ, un Còlt, promessa de soleu levant » (11)… Mas, ai pus lo coratge, encara manco la fòrça, fau basta pus que ronhar. « Mi fau vièlh, Ge ! » coma auria dich lo Coarasier. E pi, ajónher la violença física a la violença economica e simbolica, aquò resòlve ren… Bessai.
E doncas, « Mi fau vièlh, Ge ! ». Ai pus paciença. Ja que mi cau assitre impotent au gran sabordatge, mi cau sus lo pacti alenar la pudeson seculària dau jacobinisme e lo pest neò-totalitari que torna infessir lo monde, aqueu dau retorn dei nacionalismes, dei escurantismes religiós, dei rivalitats etniqui, dei tribalismes.
Barba Chimbaudo, mene-mi embé tu, vai ! « fòra crucis dei lops, dei cans, dei òmes e dei tabalòris »…
Fugir ! Auçar li bèrgolas, luenh dau champostre… La Vela ? la ressenti pas – dirii, per regaunhar Barba Artús. Lu nissards son un pòble de montanhers que li mars, basta li regarjan. E pi tant, sus lo còup qu’ai un pen sus l’aiga, mi ven mau còr. Ensin, anerai ren fustejar embé Galibardi e Sauvaigo ; lo mieu talier de retir non serà a Caprera. Gauch pron, ai Nissardons coma ieu li sobra sempre Bellanda, la Nissa dei pantais, de Jules Eynaudi a Gag e a Sauvaigo – mai ! (aqueu s’es alestit de retirs un pauc dapertot). Lo sabètz tant coma ieu :
« Couma Pierrot cerqui fourtuna
Qu sau se la farai ?
Demandi pas d’avé la luna
Laissa-mi lou pantai ! »
E quora diu « fortuna », diu pas fortuna d’argent, non ; sòrt urós, recompensa de li qualitats que lo Sinhor n’a regalat… non, mi menchoni !
Non, ieu lo mieu pantais es pas la vela, seria puslèu lo meteòre, l’abadia au desèrt, la retreta en defòra dau monde, mas sempre sus la bòna tèrra dei pastres e dei pacanards. Fugir… Coma Barba Gustav (Mahler, ren Mòssa per lo còup), que cantava en « Das Lied von der Erde » : « Vau devèrs aqueli montanhas cercar lo solàs dau mieu còr solitari ». E tant que siáu en lo mieu quart d’ora germanofile, tra romantisme e pòst-romantisme, mi sòmi, drech sus d’un pújol a Ribassiera, emberrit, en l’aura bofant da la valada e escardassant la lana de li nèblas sus l’arpa dei larzes ; mi sòmi, a jugar lo Caspar David Friedrich davant de la beutat dau Val Desconoissut, e segilar ensin, setanta-cinc ans après la darriera batalha, la reconciliacion ribassò-tedesca (12)…
Brefle, m’avètz acapit, mi levar dau mitan. Levar banc, luenh dau fornigament de la sarsavàia, de la mótria dei cacans, dau necitge dei chapa-chocs, de la prepotença dei miliças, de l’engavaissum publicitari, dau consum patologic, de la corsejada e de la petòira perpètua. Mi capissètz.
Siguèsse pura… posquèsse èstre tant simple. Ven lèu lo moment qu’es ja tròup tardi per la fugida. E finda se la temptacion v’aganta jove, l’Òme està un animal social.
Gaire de temps fa, eravam a Collabassa a poar lu ouliviers, tra Calènas e l’an nòu. Lu Olandés dau país armanescavan coma cad’an lo sieu aperitiu-merendon e convidavan lo monde a venir, cadun embé lo sieu escotisson, a beure lo gòto, chacharonear, escotar ò practicar cants e música en la glèia espalancada, si rescaudar a l’entorn de brasieras armanescadi sus la placeta. Fagueriam lo rescòntre d’una frema en vilegiatura, « la vèdola » que li dièm despí. Nen contèt – tra d’autri consideracions sus l’andana dau monde e la colonisacion dei valadas per lu rics Bataves – lo sieu viatge iniciatic de joinessa en li vastitats infinidi e fèri dau Canadà.
Coma toi lu aigràs – dièm pura totplen tra elu – si pantaiava de l’escapolar ai costrechas de la societat si devagant en d’espasis (13) sensa fin e de camins grans devèrs d’encontradas luenchi. Enfin, sempre lo parier, Lo Viatge ; « Au cap dau desconoissut, atrovar de novèu »… E doncas, a dètz-e-sèt ans – e si saup qu’en aquel atge siam pas serós – s’es enanada en la sieu fanfartèla de solituda americana e de ròd trip de trapaire, en defòra de la civilisacion, Casparina Friedricha a la sieu mòda en la mairís dau Monde Nòu. E ‘m’aquò, nen diguèt : « De centenaus e de centenaus de quilomètres embé ai vitres de la veitura, de saps, de saps, sempre de saps, toi lu pariers, un barri de verd de saps. E de tant en tant una bèstia estravista en la sieu fugida. E d’oras e d’oras e de jornadas sensa una maion, una borgada, una presença umana »… Lo sòmi de solituda e d’immensitat faguèt lèu tòpica !
Tornada au Monde vièlh, nen diguèt coma avia mai descubert Euròpa, coma s’èra esmaravilhada da la varietat de la sieu natura, espantada da la sieu diversitat umana, sociala, culturala e, de fach, nen diguèt lo sieu gauch de tornar a la civilisacion dei Òmes.
Excusatz-mi se fau un darrier còup lo tangre mas, au ponch que ne’n siáu, mi cau encà citar Barba Berto : « Lu Òmes refudan lo monde tau coma es e pura refudan de li escapar. De fach lu Òmes li vòlon ben au monde e, per la gran majorança, refudan de lo patacar. Luenh de lo voler sempre denembrar, patissan au contrari de non lo possedre pron, estranhes ciutadins dau monde, forabandits en la sieu pròpia pàtria » (14). Aquò es una cançon que la podèm audir, que ressòna da l’Atlàntico fins a l’Arp !
Estarai doncas, s’acapisse. Coma tralaissar « au ponch que n’en siáu » lu mieus pròchs, la familha qu’embé lo temps emparam a pus l’odiar, lu amics, lu collègas, la chorma dei sautimbancs, tota vida sociala, artistica, lu concerts, lu espectacles, li escracanhadas dei pichoi, lo rire dei filhas, lo soguinhe e la beutat dei fremas.
Estarai doncas. E pura. Tornant l’autre jorn au seàs de l’automobila, ai fach coma de costuma la virada fins au marcha-pen d’en faça, per l’escapolar dau barri dau camin de ferre qu’es devengut, embé lo temps, lo pissador municipal dau quartier. La pràtiga dei tubets, lu pataudàs, finda lu parents aüra, que calan de la veitura e l’i menan far pissar lu pichoi ! E v’espranhi li mieu prèdicas de vièlh renaire a prepaus de toi aquelu que van sempre escupissant en tèrra dau temps de la pandemia e de la costrecha…
Estarai doncas. Mas sempre lo cuòu tra doi cadieras, un pen sus la partença e, cautelós, la pòrta, la laissi sempre badalhada. E mi repassant tot aquò, vau sublejant, coma Barba Archimbaudo :
O vautres toi, lu Chicastraças,
Toi lu tavans, lu saratans,
Lu profetas,
Comptatz pus que Barba Miquèl,
Paguèsse per lu violonaires,
Ai vòstres festins ! Ai vòstres festins…
Miquèl de Carabatta 2018 – 2020
Tolon – fin dau 1942
Nos an escrich :
Roger Gilli Miquèl de Carabata, lo mèstre de la leteratura nissarda, un ver plaser de lo legir. En esperant d’autres. E Viva !
Patricia Jouve Força bèu !