Cara amiga, car amic,
DLM, que n’escriu sota d’aquesta nomenaia, ven de nen mandar aqueu tèxto en brigasc: « Mi fa plasir de vos mandar aquéu cònte que nen cuntava la nòstra maigran da pichoi quora manjavam pas cen que nen servia. »
DLM, n’a fach una revirada en niçard que vos presenterem d’aquí gaire… bòna lectura en mercí encara a DLM per la sieu iniciativa.
Rösalìnda
Ün viagë, ër si era üna fanteta – Oh la aurà avü magara sinch o seej ani, pa dëmai – e la era tant bëlina e brava cun se pai e sa mai. Li a ciamavu Rösalìnda, li a ciamavu. Se pai e sa mai li n’eru mati. L’era a sa ünica fanteta.
Ma margradu chë la fuss avüa cuscì brava, li së fagin istes tant dë quer marì sangu për ela përche – vatè acapìi – la në vurìa pa ciü mangiàa, nu. E sa mai, mëschina, la së dunava tant da fàa për farlì üna bona mënestra, ma l’era dëlongh r’istessa cousa : a mërenda com për la sena, ër në si era ren da fàa, la virava a testa d’ün leirée a r’autr apena ün avëjinava ër cüyée, e nësciün në pìa farlì drövu a sa buca, tarment la tënìa i sei lerfi strenti strenti.
Se pai e sa mai li së dëspëravu, e a pëciuna la vënìa dëlongh ciü magra, dëlongh ciü dèbura. La avìa ciü dëma a pèe sciü ri sei totu, e la n’avìa pa ciü dë mùsculi.
Për pruvàa dë farlì vënìi a fam, i sei parenti li a së rabëlavu suègn a so da marina ; li a fagin caminàa d’ën Magnan fin lasciü ënsima ën « Rauba Capéu » chë l’é ün post ëndund ër bufa dëlongh ër vent. E quand aa seira li së rëcampavu, li avin dëlongh a spëransa chë la urìa mangià. Ma la mangiava ren dër tüt istes.
E ün bër di chë li arivavu sciü’r post, ër vent sciusciava, gayard. Ër si era di bufurun förti ch’e gente dëvin tënursè chine për arësistu. E Rösalìnda, mëschineta, la era tüta ecitàa chë quela prumënada la i agradava tant. La guaitava sta marina grama cun e sei undasse chë vënin a jbatu e roche davàa. Aa lögna, ër li avìa cüche barche a vela chë rafëgavu contra’r vent për tiràa a arëcamparsè ar port. Sta marina, cun quele scüme gianche, la s’assëmeyava ün celu a pan.
Se pai i strëgnìa ben a sa pëcina man sutìa, ma pöi, ela la era tant cuntenta chë la s’é scapàa për purée avëjinarsè e veiru ciü ben quer spëtàculu. E bel e li a stë mument, ün gros bufurun ciü förti ch’i autri l’a scatà e Rösalinda la s’é truvàa ën aria com se la fuss staita ün payügh. La s’é messa a jgügiàa :
« Papà ! Mamà ! Mi e m’ënvor ! Agiüt, agiüt ! »
Se pai e sa mai li rayavu fìa ili :
« Rösalìnda, Rösalìnda, Oh fanteta nostra, cara abas ! »
Ma sëgüü chë, li avin bër jvujarsè tant chë li pin, Rösalìnda la së fagìa sempre ciü ënsima. Cuscina e gente le s’eru amüyàe e ciascün dijìa a sùa. Cücün pruvavu ben d’apaijàa i povu parenti, ma la ! Vatè a apaijàa ti di parenti chë veiru, ëmputenti, a sa fanteta sparìi ën lë celu ! D’autri puntavu ër dé vers quer punt pëcin pëcin chë s’alianava lögn ar’autessa de nege.
Mamai, che drama !
Se pai e sa mai li eru cumplëtament nechi, dësfaiti, murtificài, chë li në purin manch ciü dìi üna parola. Ün së rëpruciava d’avërlì lascià scapàa a man, e r’autra dë nun essu staita bona a prëpararlì de couse bone chë le i urin dunait r’ënvegia dë mangiàa e dë nun lasciarsè gramëgàa cuscì.
E Rösalìnda, ela, mëschineta, lëngera com la era, la tacava amunt. La muntava, la muntava, la muntava. Ün temp ün temp la s’é artruvàa a ün’autessa chë manch i ujeli li në poru ëndàa, nu. E alura, r’aria së fagìa scarsa, e pöi la s’é jvanüa. Ëntant, la cuntinüàva a fàa camin. La vurava sciü a marina, sciü a marina, turna a marina, dëlongh quela marina….
E pöi – dopu magara üna giurnàa ëntera – ër vent chë sciusciava dëlongh, a man a man, ër vënìa ciü caud. E dëssut, ër n’i era ciü, nu, a marina. L’era a tera. Sci. A tera. E dopu ëncòo na pessa, la vurava ënsima d’ün bosch. Ün bosch grand, grand chë n’ën finìa ciü, nu. Ër vent cumënsava a mulàa, e Rösalìnda la cumënsava a tacàa avàa cian cianin. E quer vent ch’a purtava ades, l’era ër vent d’ën Àfrica. Mamai ! Rösalìnda la era staita purtàa fin curà ën Àfrica !
Ër vent a vurìa sëmunu ar se amigh, ër re d’üna tribü dë sarvaighi…
L’é cuscì ch’adaji adaji, Rösalìnda la s’é truvàa pausàa për tera dar vent, ën bër megë dër paìsë di sarvaighi, e a st’ura la era ëncòo jvanüa. E i sarvaighi, ili, li guaitavu stunài quela facenda.
Ün viagë për tera, Rösalìnda la s’é dëjvëyàa. La a ünvèrt i öyi e sciübìt la a vist tüti quili müri tinti ch’a cunturnavu. Certi avin de pintüre sciü ri pumeli, certi avin di grössi denti gianchi apuntài, certi – guaita ! squasi tüti – li eru patanüi crüi. La era tant surpresa e spaurìa chë la në pìa manch ciagnu. La pënsava se pai e sa mai e la s’argurdava ades dë quand ër vent ër l’avìa arancàa aa sa famiya.
E cuscina ün om pansun, neir com ün carbunée, chë vëstìa üna manera dë pitoca faita cun a pèe d’üna pantera, üna spece dë capa dër istessa fassiun, üna curuna d’our sciü ra testa, ër s’é amurà sciü ela, ër l’a ciapà cun na man sula e ër l’a issàa cuscì ën l’aria. L’era ée, ër re dër paìsë, quée a chi ër vent avìa fait quest arëgal. E alura l’a diit cuscì :
« Ma lo chë l’é quer ujèe s-ciümà ch’ër m’a sëmusë ër me amigh ër vent ? »
Pöi, l’a guaità ciü ben sta pëciuna, e ër s’é acort chë la n’era, nu, ün ujèe sensa ciüma. L’era ben üna fanteta, cun a pèe gianca, ma la era magra, magra, magra. E alura, piyà da cumpassiun dënant quela povra creatüra, ër la s’a piyàa a bras e ër la s’a purtàa ën lë se casun faghend ben atent dë nun rumpurlà, e pöi ër l’a curcàa sciü na payassa. E l’a cumënsà farlì de dumande :
E chi la era ? E la arivava d’ëndund ? E se la avìa di parenti ? E përche la era magrulina cuscì ? E përche la era staita dëraubàa dar vent ?..
E cuscì ades adessa Rösalìnda la cumënsava a starsè ëngech ën cunfiansa, e alura la dunava rësposte ar re : cuscì la i a diit chë li i dijin Rösalìnda, chë la stagìa tant lögn, curà dëdëla da marina, ënt üna bela sità chë së ciamava Nissa. La i diit fìa quant la vurìa ben a se pai e a sa mai, e quant ciagrin gros li së dëvin patìi dalura chë la era staita dëraubàa dar marì vëntas. E pöi la i a fìa cüntà ch’ün bër di – la në savìa manch ela përche – la s’era ficà ën testa dë në ciü mangiàa, nu. E dalura, la avìa cumënsà a vënìi sempre ciü magra, lo chë dëspërava i sei parenti, chë a purtavu a prumënàa a so da marina për farlì vënìi a fam, e patatin cufin… e pöi a storia a cunuscema, vualà.
Ër re ër l’avìa lasciàa sfugarsè sensa tayàa cürt. Ma ün viagë chë la avìa avü fënì, sensa trop gàrib, ër li avìa diit d’üna manera brüsca :
« Ënsuma, se ti esti cussina ëncöi, a curpa la é tùa ! Fin ades, mi e të ciagnìa, ma ti në’r të mëritu, nu. I tei parenti, mëschinassi, për ili sci ch’e ai da cumpassiun, mi. Ma për ti, ades mi e sagh lo ch’ër më toca fàa »
L’avìa diit so cun a sa vujassa grama ch’avìa fait arëfërnìi RÖsalìnda.
L’é sciurtì dëfora e l’a diit ae sei gente :
« Piyài ër peiròo grand, e ëncirù d’aigua e pöi assëndé ër fögh. Ëndài a cöyu i ciü beli lümnàighi, e piyài fìa ün sach dë risë, cuscì e prëparëré üna bona mënestra e a mangërema e starema alegri »
Mamai ! Che paùu la avìa a pëciuna a sentu lo chë l’avìa diit ër re ! Përche la s’arëgurdava dëche ben tüte e storie chë li i avin cüntàe i sei parenti : de storie di sarvaighi mangia-crëstian chë së jbërlëcavu surtù cun a carn tenra di fantiti… E ela ëncöi, cun quer vëntas, la së truvava përjunera dë quela rassa dë mangia-crëstian ! La së vìa gia cöju ën megë ae urtaye, e la së ciagnìa ën pënsend aa pena di sei parenti.
Quand ër re l’é turna ëntrà ën lë casun për vënirlà a sërcàa, ela, mëschineta, la së ciagnìa dëlongh. Ma la era rassëgnàa. La a manch sërcà dë dëfendursè. Ër re ër l’a rüsàa :
« Oh, ma la ! Chita ëngech dë ciagnücàa cuscì ! »
Ela ades, la era tarment cunvinta chë li a gëchërin bela viva ënt quer gros peiròo neir ch’era a scaudàa sciü’r fögh sciü a ciassa dër paìsë, chë la n’avìa manch ëncòo anastà quer bon udùu dë mënestra ch’ër li së në scapava. E sensa farlì manch abad, la s’é artruvàa assëtàa a ün desch, cun dëdënant, üna grossa scüèla cena a rasée dë mënestra. E a sa fèmëna dër re, la i era assëtàa davëjin, ün cüyée ën man.
« Fèmëna, ër li a diit ër re, ti, ër të toca fàa mangiàa quela fanteta, neh. Ma se la në vòo, nu, lascia pöi perdu, ma nuiautri a së mangërema ela, dëma chë magra com la é, e në mangërema pa guair, nu ! »
Cun quele pouche parole, Rösalìnda, chë la n’avìa pa vist però ër batu d’öy ch’ër re avìa fait aa sa fèmëna, la s’é messa a ëngutìi a sa mënestra ënt ün jlaus, e pöi la n’a fìa arciamàa ün’autra scuèla, e pöi dopu turna ün’autra ! E l’é a fèmëna dër re chë la i a rëfüsàa a quarta scuèla chë la ciamava ëncòo, përche la në vurìa chë la i fassess màa, vist chë la s’era staita da mangiàa da tant temp.
E alura, tüti i di dopu, ër re ër fagìa prëparàa quela bona mënestra, e Rösalìnda la s’ëngurfava dëlongh. Ër n’é passà guair chë la artrov e sei forse e chë la arpiy dër pesë.
I di passavu ; e sëtimane, pöi fìa i misi. Ma Rösalìnda tüti i di chë Dìu fagìa, la pënsava i sei parenti e ün magun gros i vënìa. Ili, curà a Nissa, sensa dübi li a crëdin morta. Mamai ! Ma quant li dëvin essu malürüsi !
E cuscì ün ber di ër re l’é vënü a truvarlà e ër li a diit :
« Oh Rösalìnda, ades ti esti ën bona salüt, e l’ëndërìa chë ti pessu arëcampartè a ca ! ».
E quer di apunt – ün casu, podama – ün prevu gianch – ün missiunari – passava ën lë paìsë për vangëlisàa i sarvaighi. Ee, ër purërìa scrivu üna lètra ai sei parenti dë Rösalìnda për farlì savée d’ela chë la era viva e ën bona salüt e chë la së rëcampërìa fra pouch.
Ër prevu ër s’é fìa sëmusë për acumpagnarlà fin ën a sità ëndund ër li avìa ün tëren d’aviassun cun i aviun grössi chë s’ëndagin ën Fransa.
Diit e fait, ër di da partensa l’é arivà dëregiu.
Ër li tucava fàa i arveiru ar re, aa sa fèmëna, e pöi a tüti i autri sarvaighi dër paìsë : tüti quili chë li a avin arcüyìa, cüràa, nurìa e sarvàa. L’era ün di mës-cià dë gioia e dë tristessa : chitàa i sei amighi, i sei sarvaùu, sci, ma për artruvàa se pai e sa mai. Tüti quanti së ciagnin ënsem. Li në s’arveirërin mai ciü, nu !
Dopu cüchi di dë piroga, ër prevu e a fanteta li sun arivài aa sità di aviun grössi. Ër prevu ër s’é ucüpà dë tüt, e pöi ër l’a messa ënt ün dë quili aerei da dùe grosse èliche.
Dopu avée vuràa tante ure, l’é arivà ër mument chë r’aviun l’a atërà. E dopu essursè fërmà, li an ünvèrt i üsci, li an mes a scara, e li an fait caràa Rösalìnda. E alura li, la a cunusciü i sei parenti ën megë ae tante gente. La i ëndaita sciübìt ën contra. Ma ela la avìa tarment cambià, ch’i sei parenti li an mes cüch temp anant dë cunusciurlà. Ma ün viagë a bras, li së sun dëregiu acort chë la era ben ela, cun deej chili dë mai, a sa pëcina Rösalìnda, a sa cara fanteta chë li i vurin tant ben e chë li a crëdin morta dëspì.
Tüti i trei stracuntenti, li së sun dëregiu arëcampài ën a sa ca e Rösalìnda la a pusciü artruvàa tüti i sei giüghìti, a sa càmëna, e sei pëtite.
Li eru tüti ürüsi. Ma li pënsavu suègn a quele gente, curà ën Àfrica, quili ch’i dijema sarvaighi, ma chë li avin sarvà Rösalìnda e përmes chë li s’artruvessu tüti i trei.
Cuscì li an scriit ar prevu dùe longhe lètre : üna për éé, për arëmërsiarlù d’essursè ucüpà dër viagë dë Rösalìnda, e pöi ün’autra për ch’ër la pöscë legiu ai sei amighi dër paìsë, quili chë li i avin ardunait r’apëtit e a salüt.
E Rösalìnda, dopu quel’avëntüra, la në s’é mai ciü fait prëgàa për mangiàa tüt lo ch’i fagìa sa mai. Cuscì la é vënüa üna bela giuvna e quand l’é stait ër mument, la s’é ben mariàa e li an avü di beli fantiti.