De diménegue, vos prepauam de retrovar li cronicas anciani de l’Agachaire e, per aüra, aqueli publicadi tra lo 2005 e lo 2008 dins “La Provence – Edicion deis Aups”. Vequí aquesta setmana una compilacion dei cronicas que pareissèron au mes d’aost dau 2006. Òsca !
Lo Jorn de la Gençana
Chronique du dimanche 6 août 2006 en lenga nòsta
Au calendier republican, siam lo 19 de Termidòr, e aquò ei lo jorn de la gençana (“Gentiana lutea”). La racina d’aquela planta a de vertuts conoissudas au mens despuei l’Antiquitat. Galian nos ditz qu’ei bòna cada còp que fai besonh de netejar ò de purgar. Lo païs d’òc o sabiá encara au sègle XIII, onte lo « Breviari d’amor » escriu : « mout es èrba de grand vertut / e mout conserva sanetat, / e ten còrs d’òme denejat (netejat).”
Lo sègle XV li conois encara d’autres usatges : « La rasits cueita en vin tòl dolor de fetge e de ronhons… Item, fa getar tot veren de sèrps ò autre del còrs, e malas umors d’òme. » Au XVI Olivier de Sèrras la recomandava còntra la pèsta, e au XVIII, lo botanista manosquin Garidel la plaçava « entre lei melhoras plantas que l’òm pòsca utilisar en medecina : aperitiva, estomacala, detersiva, còntra-veren, vermifuga, e mai fòrça bòna còntra la mordedura des chins enrabiats e pereu còntra lei fèbres intermitentas ».
Mai dins nòsta region, ei subretot lo costat aperitiu qu’es estat gardat. A Forcauquier, tre les annadas 1920, la Distillariá de Lura aviá sa Gençana dau meme nom, lòngtemps facha ambé de vin roge, ce qu’èra son originalitat. Ne’n fan encara, mai que sembla una mena de Suza banala. Mai degun vos empacha de metre de racinas de gençana dins de vin roge amb un pauc de sucre e d’aigardent, e d’esperar lo temps que fau…
Sant Cassian
Chronique du dimanche 13 août 2006 en lenga nòsta
Aqueu sant festejat encuei – reconoissut en Provença e dins la Glèisa ortodòxa, mai pas totjorn per Roma – es pasmens un des pus grands sants provençaus, que fondet l’abadiá de Sant-Victor de Marselha.
Sa vida es un roman : naissut dins l’actuala Romania, fuguet promier monge a Betelèm. Dins les annadas 380-390 lo vesèm de lònga en Egipte, per s’informar de la saviesa des Paires dau desèrt. Se retrobet après a Constantinòple, puei a Roma, e enfin en Palestina. Degun saup pas tròp coma vai qu’arribet fin finala a Marselha, mai es aquí que se pauset, e ne’n partet plus.
Sabèm qu’ailà faguet bastir una capèla sus la tomba de sant Victor e de sant Làzer, que venguet puei l’abadiá victorina que vesèm encar. Ses òbras, escrichas promier a la demanda de l’avesque d’Ate, per trasmetre son ensenhament egipcian, es estada de sègles de temps un « best-seller » dins totei les covents, e se liege encara.
Coma vai qu’amb una tala vida l’expression « es un sant Cassian » aguèsse vougut designar en provençau quauqu’un que se fai gis de socit ni de pena ? Dieu solet o saup, e benlèu sant Cassian…
S’es passat un 20 d’avost
Chronique du dimanche 20 août 2006 en lenga nòsta
Lo 20 d’avost de l’an 1251, l’emperaire d’Alemanha confirmava a la glèisa de Sisteron ses privilègis, e especialament la possession des castèus de Lurs e de Laïncèu.
Aquò fasent, respondiá a la demanda de l’avesque, Umbert (ò Imbert) Falavel, qu’aviá facha per de dire de posquer refusar l’omenatge que Carle d’Anjó li voliá impausar. Per comprendre aquela actitud, fau aguer en tèsta la situacion politica dau moment. Lo còmte de Provença e de Forcauquier, Raimon Berenguier V, ei mòrt despuei 6 ans, laissent sei domènis a sa darrièra filha, Beatritz, qu’a esposat lo fraire de Loïs IX, rèi de França. La veusa de Raimon Berenguier, Beatritz de Savòia, s’ei retirada a Sisteron, onte s’opausa a la dominacion pesuga de son gendre sus Provença.
Es interessant de vèire l’avesque, pasmens Lionés de naissença e, en mai d’aquò, dominican, prendre lo partit autonomista de la comtessa còntra l’Angevin.
Maugrat la confirmacion imperiala (rapelem que la Provença dau temps es pas francesa, mai relèva de l’Empèri germanic), l’avesque Umbert deguet plegar. La legenda lursiana ditz que ne’n moriguet lèu de la lanha. La veritat istorica (sabem que viviá encara en 1263) es que, davant aquela situacion que refusava, demandet au papa lo drech de renonciar a son avescat e de tornar a son covent lionés. Ce que lo papa li acordet.
Lo Jorn de l’Escala
Chronique du dimanche 27 août 2006 en lenga nòsta
Republicans de la bòna, vos o fau sacher : encuei 10 de fructidòr, ei lo jorn de l’escala. Que lo calendier revolucionari s’acontentava pas de celebrar lei fruchas, lei flors e lei bèstias de la tèrra : ne’n glorificava pereu les aisinas utilas a l’òme.
Aicí, avèm tot plen d’expressions e de locucions basadas sus l’escala. M’acontentarai d’una que me sovèno. Quand èro pichòt e que, coma totei lei dròlles, me regalavo d’escalar tot ce que l’i podiáu montar dessús, ma grand me disiá d’escala-barri. Pasmens, lei barris de Forcauquier, me l’i èro jamai atacat… Mai la grand m’aviá explicat que l’escala-barri èra un pichòt aucèu qu’escalava lei muralhas, e mai que mai lo dedins dei chaminèias ; ce que me carcanhava pasmens un pauc : riscava pas de se rabinar la poncha des alas ?
Ben entendu, les provèrbis a prepaus d’escalas mancavon pas nimai. Coma aqueste, testimòni filosofic un pauc fatalista : « Lo monde es una escala, cu monta, cu cala… »