Amigas, amics,
Si saup que per parlar una lenga ne’n fau mestrejar lei conjugasons. De mai en occitan l’i a quauquei règlas particularas sus l’emplec, per exemple, dau preterit e dau subjonctiu imperfècte.
Es perqué constati dins leis escrichs una perda d’aquelei règlas que leis occitinanofòns « naturaus » aplicavan sensa manco se’n rendre còmpte, que mi siáu mes dins la cabeça de faire un resumit dei règlas sus l’emplec dau preterit.
Sus cadun la quichada dau francés es fòrta tant per l’orau coma per l’escrich. Per tota lenga la regla es de faire de decas e es ansin qu’avançam. De mai l’i a pas de nòrmas absoludas e defintivas. E fau s’enganar per avançar : es aquò la normalitat !
Sorgents : malhum, Vernet, Bartomieu, Chatbèrt…
***************************************************************************
L’EMPLEC DAU PRETERIT EN OCCITAN
En gramatica lo preterit (dau latin praeteritum, passat) ò perfècte ò passat simple, s’emplega, coma en francés, per parlar d’una accion ò d’un eveniment qu’aguèt luec e que s’acabèt dins lo passat : l’i a un aluenhament temporau ambé l’eveniment mencionat.
Pasmens es important de saupre que lo preterit es correntament utilisat dins l’oralitat occitana mentre qu’en francés s’utilisa pus gaire que per d’escrichs formaus. En francés lo passat compausat pren de mai en mai la plaça dau preterit.
– A – Preterit : temps dau racònte au passat :
Action envisagée sans rapport avec le présent
EX 1 : Demandèri se l’i aviá quauqu’un, respondèt que non.
EX 2 : Venguèt e se’n tornèt au sieu sensa dire ren.
EX3 : Tanlèu qu’aguèri florida la tomba, tornèri partir.
(L’accion s’es passada ièr, la setmana passada ò l’i a dètz ans)
Action passée non envisagée dans la durée ou la répétition :
EX 4 : La fèsta s’acabèt. Partiguèt lo premier.
*Ainsi il faut considérer uniquement l’intention de celui qui parle ou écrit et la manière dont il présente un fait passé :
— s’il l’évoque comme n’ayant pas de conséquence sur le moment présent (celui où il s’exprime), ou si ces conséquences sont laissées de côté, il emploiera le
passé simple (ex. 1, 2, 3 e 4)..
— dans le cas contraire il emploiera le passé composé.
*Événement proche: EX 5 : siam arribats aquí a miegjorn.
EX 6 : aqueste matin , siáu anat au bochier a sèt oras per te prendre lo mossèu que t’agrada tant.
EX 7 : tanlèu qu’ai aguda florida la tomba, siáu tornat partir. (accion d’aqueste matin).
* Raport avec le présent : EX 8 : lei vacanças son acabadas ara.
*Résultat durable dans le passé EX 9 : lei Romans an fach bastir aqueu pònt.
-B- Leis eveniments « segondàrias » , non essenciaus, son exprimits a l’imperfècte, au plus que perfèct e au condicionau.
EX 10 : Defòra la chavana petava, intrèt dins la cambra, si desvestiguèt a la lèsta e si recaptèt dins lei linçòus. Coma l’aviá devinat, èran gelats.
Jaume PIETRI
Nos a(n) escrich :
Anrieu ABBE : Adieu Jaume, A Rocabruna, mon paire (1906) ma maire (1910) emplegavon pus gaire lo preterit. Mai era presènt dins de frasas dau passat coma « un còp arrivet ! » per si planher de qqaren d’emmerdant e frequènt
Jaume Pietri : Adieu Andrieu, Fau partir de quauquei constatacions: lei novelei generacions an un eiretatge lingüistic occitan quasi nul. De mai cadun saup que la lenga a patit de sègles e de sègles de diglossia en particular despuei la Revolucion francesa. Basta de legir lei tèxtes dau sègle XIX per veire soventei-còps l’apauriment de la lenga e dei règlas gramaticalas e parli pas dei grafias francisantas aicí , italianisantas ailà . Empacha pas qu’aquelei tèxtes son pereu e, de còps, d’una bèla riquesa mai fau desembulhar. Mistral solet aguèt l’envergadura ambé seis amics de pausar la question de tornar bastir una granda lenga de cultura partent d’aqueu camp de roinas per fin de parlar au monde e de tot coma tota lenga majora. An bastit una literatura de qualitat mai l’espèr d’alargar l’emplec dau provençau rodanenc coma « lenga de referéncia » a tot l’espaci occitan capitèt pas. Ai pasmens fòrça respècte per tota la literatura provençala sortida d’aquela tradicion : la tolerància e la conoissença recipròcas s’impausan. Nos fau avançar de cotria. Come si ditz en lenga còrsa « forti saremu se uniti semu ». Per la far corta, l’occitanisme a fach ren que de cavar la rega dins aquela direccion ambé una grafia unitària respectuosa lo mai que si pòu de la diversitat dialectala . E s’agís tanben de restablir la lenga dins tota sa dignitat tant au nivèu dau vocabulari coma dei règlas pròprias de foncionament, còmpte tengut de seis evolucions e de la modernizacion necita dau vocabulari. La civilizacion rurala tradicionala apertèn au passat e 90% de la populacion viu desenant en zòna urbana. Leis espacis de comunicacion son pus aquelei d’autrifes. Sus lo plan literari leis òbras provençalas de Robèrt Lafont, lengadocianas de Max Roqueta ò Joan Bodon, gasconas de Bernat Manciet e limosinas de Marcèla Delpastre , mòstran que l’occitan es una lenga que pòu parlar au monde d’encuei. E ajusti leis òbras provençalas de grafia dicha mistralenca de Jousè D’Arbaud ò de Max-Felip Delavouët per exemple.
Sensa ambicion e sensa rigor, l’occitan dins sa rica diversitat dialectala risca de cabuçar dins l’esparpalhament, lo replegament localista e un marrit folclòre. Fau porgir ai mai joines una aisina a l’encòp clara, solida e pron plegadissa non pas per reconquistar la lenga istorica dau país mai tot simplament per la conquistar . Es la darniera cartocha avans l’ataüc dau musèu !
Reinat Matalot : Sieu de tot en tot d’acòrdi m’aquela analisi dau preterit. Es una evidéncia qu’en francés la sieu usança, tant coma aquela de l’imperfecte dau subjontieu, es laissada de caire dins lo parlar comun. Cau ben dire, a la descarga d’aquelu usanciers fancofònes, que d’uni formas d’aquelu temps an verament ren d’agradieu dins la sieu prononciacion. Ex. : il fallait que je chantasse, il était nécessaire que je le visse (de non confondre me lo verbo « vissar » que donaria vissasse, e tant d’autres d’aquela sòrta. Abordem un pauc lo preterit dau verbo croire en fr. a la 4a e 5a pers. nous crûmes, vous crûtes, que elegància la lenga de Molières ! Urosament per nautres que la noastra bela lenga occitana (coma l’italian) nos permete d’escapar a-n-aquelu orrescs. Amistats.
Jaume Pietri : En estent que lei populacions occitanas despuei que l’escòla publica obligatòria existís, çò que fuguèt un gròs progrès, passèron a pauc près zèro oras en mejana, a estudiar la lenga d’òc , sa gramatica e sa literatura (e parli pas de la « caça au patoàs » que l’i fuguèf menada !) m’a semblat necite de ramentar aquelei reglas partent deis escrichs de Ramon CHATBERT, que tenguèt de desenaus d’annadas la rubrica « Question de lenga » dins la revista « OC » (Revista dei letras e de la pensada occitanas creada en 1923), d’Alan Barthélémy-Vigouroux, co-autor d’un « Manuel pratique du provençal contemporain » (Edisud) agregat de gramatica, que fuguèt inspector d’Acadèmia as Ais e encargat de mission per l’ensenhament de la lenga d’òc, e, enfin, de Florian VERNET, que fuguèt conselhier pedagogic per la lenga nòstra dins
l’Académia de Niça, escrivan occitan, autor d’un fum d’obratges pedagogics e que finiguèt sa carriera coma professor d’occitan a l’Universitat Pau Valery de Montpelhier.
Mercegi leis amics, valents militants de lònga tòca de l’occitan, de donar cadun son avejaire . Lo debat es dubèrt.