Amics occitans, la cronica Ribon-Ribanha d’ancuei, titrada » A L’ENTORN DEI LESERTS. », v’es prepauada da Jaume PIETRI, sòci de l’IEO-06,
Asperam tanben lu vòstres escrichs per li cronicas futuri, que sigon racòntes dau passat ò dau quotidian, articles jornalistics, galejadas, poesias, cançons, scenetas de teatre, bandas dessenhadi…
a l’adreça : ribonribanha@yahoo.fr
« La garderem ribon-ribanha, nòsta rebèla lenga d’Òc !
A L’ENTORN DEI LESERTS.
-I- L’ostau dau lesert a Malhana (13).
En 1855, a la mòrt de son paire, Frederic MISTRAL deguèt quitar ambé tristum lo Mas dau Jutge onte naissèt en 1830. Anèt plantar cavilha, ambé sa maire, Adelaïda POULLINET, dins un ostau au centre dau vilatge (1). Caganís dei tres enfants, naissut au Mas en 1830 dei segondei nòças dau patriarca, es lei règlas tradicionalas dau partiment que s’apliquèron. En 1903 faguèt apausat en dessús de la pòrta d’intrada una mòstra solara ambé l’inscripcion:
« Gai lesert bèu toun soulèu
L’ouro passo que trop lèu
E deman ploura belèu ».
A l’ora d’ara aquel ostau acuelha la bibliotèca municipala e l’ofici dau torisme. Sus sa façada oèst si pòu legir sus una lausa :
« A la memòri unenco de Frederi MISTRAL e de sa maire Adelaïdo en remembranço dis an benesi ounte lou pouèto coumpliguè Mirèio, óubrajè Calendau, Lis isclo d’or e lou Tresor dóu Felibrige, festejant d’illustris ami e plourant LAMARTINE après soun paire. Aquesto lauso avèn dreissa contro l’oustau que lis acatè tóuti dous de 1855 à 1876. Foundacioun FLANDREYSY-ESPERANDIEU, 1957 ». (2).
-II- « Lo lesert es l’amic de l’òme » (Provèrbi).
Lei zoològs nos dison que lei leserts son de pichons reptils crentós de l’òrdre deis esqüamatas que tèn de milierats d’espècias dins lo monde. Es d’animaus que pèumudan per desqüamacion (dau latin desquama, s’escaumar, fr. s’écailler) . D’unei pòdon perdre la coa d’un biais volontari dins lo cas d’agarrida : si parla d’autotomia.
Cada òrdre compren mai d’una familha e cada familha recampa un fube d’espècias.
La familha emblematica dei leserts (stricto sensu) es la familha dei lacerditats. Lo tèrme generic « lesert » (ò lasert) vèn dau latin lacerta qu’a donat lézard en francés, lucertola en italian, lizard en englés, lagarto en espanhòu e en portugués (d’aquí lo mom d’alligator valent a dire « el lagarto« ).
En lengadocian e gascon trobam lausèrt e lusèrp qu’a donat l’adjectiu « aluserpit » qu’a lei sens d’esvelhat, de desgordit per un enfant.
-III- Lei leserts dins nòstra Region Provença .
Aicí nos fau avançar ambé cautèla. Dins son ric estudi (3), Glaudi BARSOTTI escriu : « Acomença la dificultat amb d’espècias qu’an recebut de noms diferents segon lei regions, o de còps dins una meteissa region, emai per aquelei que per l’encausa de sa semblança amb d’espècias vesinas o de son biais de viure que leis a fachas ignorar dei populacions, èran designadas sota un generic e non avián de nom ».
Ne’n restarem a la familha dicha dei lacerditats en assajant de presentar aqueleis animalets ben simpatics a saber la lagramusa, l’anglòra, lo limbert e la rassada.
-A- La lagramusa.
Es lo lesert gris dei muralhas que son nom latin es podarcis muralis. A l’intrada dau mòt « lagramuso » de son diccionari, F. MISTRAL dona una lònga tiera de variantas coma lagremusa en lengadocian, gramusa en rodanenc, lagramuá ò gratamua en provençau maritime, etc.
En niçard si ditz la lagramua qu’es tanben una mena de faiòu (4). Sariá un mòt pre-latin interpretat a tòrt coma un derivat dau latin « lacrima » (lagrema). Es un pichon lesert ovipare pron comun de 5 a 7 cm de lòng. Es present dins totei lei país d’Euròpa mediterranèa. Li agradan lei mitans urbans. Lei flancs presentan de cada costat una larga veta moreta. Ama lo soleu, la calor e iverneja. L’i a una gròssa varietat de leserts dichs gris.
Joan GIONO utilisa lo francitan « lagremuse » dins seis escrichs e Lagremuse es tanben lo mom d’un ancian vilatge deis Aups de Provença Auta.
En niçard s’emplega pereu la paraula « estrapion » (ò estrapilhon). Aqueu nom podriá venir dei vèrbes estrapilhar (tirassar lei pès) ò estrepar / esterpar (gratar, trepejar). En realitat semblariá que fuguèsse una varietat de pichon lesert de l’espècia dicha esterpion en occitan e psammodromus hispanicus en latin (cf libre citat de BARSOTTI).
-B- A prepaus de l’anglòra (Lacerta vivipara).
Dins la nòta 3 dau cant 12 dau « Pouèmo dóu Rose » F. MISTRAL ne’n fa « un petit lézard gris, lacerta agilis » valent a dire un lesert de soca. Dins la classificacion actuala es una « lacerta vivipare » que viu dins de mitans divèrs onte l’aiga es jamai ben luenh. A la coa espessa e sariá puslèu ovovipare. Lo trobam en Eurasia, de l’Ocean Atlantic a l’Ocean Pacific. Lo mòt anglòra es emplegat sus la riba drecha dau Ròse.
L’eroïna dau « Pouèmo dóu Rose », la pichona arpalharèla (fr. orpailleuse), amorosa dau prince d’Aurenja, si sòna Anglòra (5). Aquò sariá un faus-nom utilisat entre mar, Durença e Ròse. Es estat donat per escafi (per si trufar) per lei mariniers a la joina filha. La rason nos es donada dins lo cant V per MISTRAL :
« En estent que totjorn sus li gravièras
Grapaudejava nusa, a la rajòla
Dau solelhàs, come una reguindola » (Transcripcion en grafia classica).
( « Attendu que toujours sur les graviers
Elle se traînait nue sous les rayons
Du grand soleil comme un petit lézard »).
Ansin es l’incarnacion, Anglòra, de la poesia e de la libertat.
-C- Lo limbert ò laïmbert, lo lambert en niçard ( Lacerta bilineata ).
Si ditz pereu lo lesert verd occidentau. Aquela espècia de saurian si tròba subretot dins lo nòrd de l’Espanha, dins lo sud de França (mai pas en Corsega), en Soïssa e en Itàlia. Mesura en mejana 30 cm de longor. Pòu morsegar per s’aparar mai es pas verinós. Coma per totei lei leserts sei principaus predators son leis aucèus de preda, lei cats domestics, un vertadiers flèu, lei mostèlas e lei serps. En provençau l’expression « badar coma un limbert » vòu dire èstre boca badanta.
Per ne’n saupre mai sus lo limbert vos convidi d’agachar la vidèo « Le lézard vert, avec commentaires« .
-D- La rassada (Lacerta ocellata ò Timon lepidus).
Es lo lesert ocellat que si ditz « trata » en Daufinat. Es lo lesert mai grand d’Euròpa. Sa talha va de 60 a 70 cm per lei mascles. Es ovipare e fa partida deis espècias patrimonialas d’Occitania. Ramentem qu’una directiva europèa protegís lei reptils : es enebit de lei capturar. La rassada es menaçada d’extinccion. Lei fossils pròvan son existéncia desempuei 2,3 milions d’annadas !
Dins son roman « Le renard de l’île« , Enric BOSCO, que defuntèt a Niça en 1976, cita en francés regionau una dicha que reviram au provençau :
« Quand a l’èr penequeja rassada
Signe de granda solelhada ».
Per ne’n saupre mai d’un biais agradiu e per clavar vos prepausi de veire doas vidèos cortetas a saber :
– « Glanum et le lézard ocellé]« . Es pròchi Sant Romieg de Provença.
-« Le lézard ocellé, une espèce soumise aux aléas climatiques », Litorau aquitan.
Ansin s’acaba la passejada dins lo mitan dei leserts, nòstreis amics.
Jaume PIETRI (Abriu de 2024).
NÒTAS :
(1) En 1876 Mistral si maridèt e lo pareu anèt restar dins un ostau gaire luenh d’aquí qu’es ara lo Musèu Mistral.
(2) Si saup qu’ambé son quaranten entreten literari Lamartine assegurèt lo succès de « Mirèio » en 1859. Lamartine defuntèt en 1865 (cf site « occitanica.eu ; Cours familier de littérature : XLe entretien« .
(3) Glaudi Barsotti « Bestiari d’Occitània », IEO-sector recèrca, 1992
.
(4) Lei diccionaris niçards de Toselli (1864), Pellegrini (1894), Calvino (1903), donan per « lagramua » lo sens just de « lézard gris et plat« .Pellegrini ajusta un autre sens « sorte de gecko« . Sembla lo rebat d’una confusion dins leis apelacions populàrias que lei diccionaris seguents an pas clarificada. B. Martin-Saytour, naissut en 1791, dins sa cançon « Jan Jausé », emplega ben « lagramua » dins lo sens de lesert dei muralhas. En realitat nòstra espècia de « gecko » si ditz a la gròssa d’en pertot e dins un fube de lengas a pauc près coma l’occitan « taranta » (tarentola mauritanica). Es una esqüamata nuechenca que fa pas partida de la familha dei lacerditats.
(5) Legir sus lo malhum l’article de Celina Magrini: « De Fournigueto à l’Angloro, l’héroïne du « Pouèmo dòu Rose ».