A prepaus dei originas de la lenga nòstra…

Reinat MATALOT, ben conoissut dai niçards per li sieu recercas sus la “Batesta de Lepante” venguèt a Drap, lo 21 / 10 / 2004, per nen parlar dei originas de la lenga nòstra. Li avèm demandat lo tèxto de la sieu conferença per faire aprofitar toi aquelu que s’interessan en aqueu periodo de l’istòria nòstra. Mercí Reinat d’avèr respondut tant leu a la nòstra demanda.

AI ORIGINAS DE LA LENGA NOASTRA

( De la protò-istòria au sègle XIen )

A la temporada mai preclara de la civilizacion egipciana, lo ròdol que devia devenir Gàllia fuguèt segurament abitat per una poblacion protò-celtica dins la sieu part ubassenca, e iberò-ligura dins la sieu part miegjornala. En seguda, per lo fach dei envaïment si farà un ligam celtò-ligur e celtò- ibèr).
Cen que deu laissar de caire per lo darrier còup l’aforisme de l’escòla primària francimanda, repepiat de lònga despí Jules Ferry : lu nostres ancessors, lu Gallés, coma se lo gallés fuguèsse estat la soleta lenga parlada dins li Gàllias, de tant mai que la romanizacion mai precòça en lo miegjorn de Gàllia ne demeniguèt l’influéncia lingüistica.

En l’an 598 av.J.C. lu Focencs, que seran descaçats d’Àsia Minora per lu Persas en lo 546 av.J.C., fóndan una colonia sus l’emplaçament de la futura Marselha e una agéncia de comèrci dins lo relarg d’Arle, e partent d’aquí una cadena de poarts sus la riba de la futura Provença, de que Antipòlis e Nikaia.

L’arribada dei Grècs entira aquela de la sieu lenga qu’endeven la 1a lenga veïculara dei Gàllias per lo biais dau comèrci. S’espandisse particularament en Aquitània.
En lo 125 av.J.C. lu Focencs secutats per li pobladas liguri demàndan ajuda a Roma, en lo 118 es la creacion de la Narbonesa. Lo latin fa la sieu intrada dins lo relarg de la futura Occitània, de fach deven la 2a lenga veïculara, lo sieu espandiment en tant que lenga parlada si faguèt d’aviat.

Adoncas, una mescladissa si va complir pauc a pauc entre lo parlar latin dei envaïdors romans (superstrat) e aqueu (ligur, ibèr, celtò-ligur) dei pobladas dau luèc (substrat) ; aquela lenga nòva eissida dei doi autri vendrà lo gallò-roman esquasi identic tant au miegjorn qu’a l’ubac de Gàllia ; es la 3a lenga veïculara, de que gaire de lingüistas ò d’istorians faguèron mencion dins lu sieus escrichs.
Es une deca grandassa, vist que lo gallò-roman, latin vulgar, serà le lenga comuna parlada dins Gàllias en mai de quatre sègles.

La tòca afortida de l’escrivan-istorian Cantalausa es precisament de faire emergir lo ròtle essenciau d’aquela lenga gallò-romana, vertadiera nosada entre lu parlars protò-istorics, grècs, latins d’una caire e li lengas d’òc e d’oïl en plaça tre lo s. XIen.
Cantalausa (aliàs abat Combes) laissa de caire lu tèrmes « latin vulgar » ò « romanic » per definir lo gallò-roman, perqué segon lo sieu vejaire (lo citi), ; << un tal afortiment seria tant just e aproximatiu que de si considerar coma descendents d'Adam e d'Eva. >>

Adoncas de la caduda de l’empèri roman en lo 476, a la fin dau s.IXen, si deu precisar que lo gallò-roman fuguèt miegjornau en Occitània e ubassenc dins lo ròdol de la futura França vertadiera (tèrra d’oïl), parcialament desparier per dialectalizacion, cen qu’entravava pas la sieu intercompreneson.

Lo rector roman Quintilian, 30-100 ( rector dei neps de l’emperaire Domician, administrator, e professor ), fuguèt lo testimòni dau degalh dau latin tre lo renhe d’August (63-14), per lo biais dei pòbles barbars novelament admés dins lo sistèma civil e militar de l’empèri.
En lo 313, l’edicte de Milan qu’autoriza la practica dau crestianisme, entira de factors de cambiaments. Sota lo renhe de Teodòsi , en lo 391 lo crestianisme deven religion d’empèri e lo latin lenga de glèia, cen que li porgisse un enriquiment de tèrmes e de mòdes d’expressions novèus, mas en contrapartida aquela oficialitat de lenga nòbla li farà progressivament pèrdre lo sieu estatut de lenga populara.

Enauçat au nivèu de lenga de glèia, lo latin evoluciona lèu. L’introduccion dins lu oficis religiós dei salmes biblics dialogats enriquisse l’expression collectiva de la preguiera, mas empaurissia d’un autre caire l’expression personala.
Me lo temps que passa, l’expression collectiva dei crestians s’amenuda per si redurre a quauqui exclamacions tali que eleison, allelóia, amen…mentre que la preguiera, salmodiada e cantada, es reservada ai eclesiastics.

Aqueu fenomèn de tresmudament de la lenga nos mena a la clavadura que la lenga de cada jorn dau pòble perdia plan planin la sieu natura latina, tant per pichon pòble, complidament illetrat, coma per lu monges, levat per aquelu d’aquí quora si virava de tèxtes propriament religiós.
Lu lingüistas sàbon per esperiment qu’una lenga es parlada denant d’èstre escricha, e que lo passatge dau parlar a l’escrich si pòu esperlongar tres ò quatre sègles de temps embe de tresmudaments indefugibles enclausant a l’encòup de degalhs e de progrès, tresmudaments de que la durada mejana d’una vida umana non permetia de se’n avisar.

Adoncas, dins aquel estudi que siam a estudiar somariament, cau gardar d’a ment que lu 9/10en dau pòble èran illetrats, e mai analfabets, levat lu copistas, majament de mond de glèia.
Aquí precisament si pausa la question de l’òbra dei copistas. Si podèm demandar quant de copistas, inconscientament, degalhèron lo messatge orau d’aquelu que venían li dictar li sieus darrieri volontats ? Quant de copistas desformèron lo messatge escrich en si pensant de corregir un document vengut dau passat. En realitat corregissían ren, mas modificàvan lu manescrichs originaus perqué li costumas articulatòri èran pus aqueli dei primiers copistas.

Parlèm un pauc dei copistas, perqué lo tèma es de portada. Avèm vist que la màger part d’aquelu fuguèron de letrats, que cambiàvan l’estil e l’ortografia, e que si permetían de vegadas de faire d’ajusts ò d’esfaçaments, en modificant la grafia.
Un exemple pertocant es aqueu de la còpia dau s.XIen a rapoart au Jurament d’Estraborg de l’annada 842, de que parlarem un pauc mai totara. Dins lo contengut d’aquela còpia dau Jurament li trobam lo mòt « cosa », en plaça de « causa » coma s’escriu en latin. Per de que ? Cantalausa explica qu’au s.VIIen, lo digraf au si prononciava ja o, dins la Gàllia ubassenca, lo copista auria ren fach d’autre que de tornar escriure aquela prononciacion.
Si verifica foneticament ancuèi lo jorn per lo fach que lo digraf au si diftonga pas dins lo francés, (la soleta lenga romanica que presenta aquela caracteristica) e que si pronóncia sempre o.

Partent dau s.IIIç, un cambiament s’entamena, en un corrent que si va afortir au sègle venent : la revirada en gallò-roman (ò latin vulgar), dei libres biblics e dei evangèlis. Es adoncas la Glèia que per lo biais de l’espandiment dei tèxtes sacrats revirats, va contribuir a l’acreissement d’aquela novèla lenga veïculara e a la desparicion dei divèrs dialèctes de Gàllia (ligur, cèlta, eca…).
Una parentèsi : es probable que lo latin dei legions romani presenti dins li Gàllias, non devia èstre de latin classic, mas puslèu un latin mai rudimentari enclausant tres ò quatre centenaus de mòts, mejan de comunicacion demièg de mercenaris venguts un pauc de pertot e tanben per dialogar embe lu pòbles senhorejats.
Lo mesclatge d’aqueu parlar m’aqueu dei divèrsi etnias colonizadi serà l’armadura dau gallò-roman popular, foarça ric lexicalament e comun au tot dei Gàllias per una temporada d’esquasi cinc sègles.
Pi si despartirà en doi lengas vesini, la lenga d’òc e la lenga d’oïl.

Partent dau 406 una nòva èrsa d’envaïments barbars, après un fum d’autres, trascompàssan lo Rin. En lo 412, lu Visigòts que venían de saquejar Roma doi ans de per avant, envaísson la Gàllia miegjornala e s’establísson en Aquitània embe Tolosa coma capitala.
En lo 413 es l’arribada dei Burgonds qu’en si convertissent au crestianisme van porgir de contactes lingüistics qu’entíran de modificacions fonetiqui dins lo gallò-roman popular que contunha de si tresmudar pauc a pauc.

Un eveniment màger es l’envaïment dei Francs dins la Gàllia ubassenca ai alentorns dau 428. Es un pòble germanic establit sus la riba dèstra dau Rin. Despí lo s.IIIç, son lu auxiliaris de Roma, coma lo fuguèron tanben lu Gòts. A mesura que lu Francs gànhan d’espaci, la sieu lenga, lo francic, si mèscla embe lo gallò-roman naissent, fuguèt la genèsi dau gallò-roman ubassenc e pus tardi dau francian devengut lo francés.
En si mesclant embe lu pòbles envaïts, porgísson elu tanben d’elements dau sieu parlar germanic. Lo problèma es qu’aqueu estament politicò-lingüistic marca una descadéncia intellectuala dins la Gàllia ubassenca, vist que lu fogaus de civilizacion (monestiers, escòlas episcopali) èran pus escars que dins la Gàllia miegjornala.

Au s.Ven, lo latin es conservat par lu actes oficiaus : ordenanças e leis, actes privats, si manten encara coma lenga literària e de glèia mas prefondament desgalhat coma l’avèm ja vist pus aut.
Lo gallò-roman en evolucion contunha, progressa per lo mejan dei reviradas orali e dei comentaris de la Bíblia, si generaliza sota la forma de cants religiós, e forma una nòva lenga dau pòble per lo biais de cansons per beure e per balar, dei escarnis e provèrbis populars.
Es un lengatge que pòu ja exprimir li esmogudas e lo besonh de comunicar.

Verai es que lo pòble d’aqueli temporadas non si podia avisar de la lenta formacion dau sieu parlar, estent qu’es un fenomèn que s’espandisse sus mantu sègles, alora que l’espèr de vida mejan d’un uman escompassava pas quaranta ans !
Coma lo sotalinhèt l’autor que li fau referéncia sus aqueu tèma, la gestacion d’una lenga s’espalanca sus mantu sègles, ensin es foara de prepaus de seguir la lenta evolucion dei sons que partent dau latin si tresmudèron plan planin en elements sonòrs dins la lenga d’òc e la lenga d’oïl. Seria un trabalh impossible de realizar.

Ne podèm imagenar tot au mai l’encaminament generic, vist que de donadas essenciali son perdudi per tot e jamai. Lu quauques milierats de mòts gallò-romans que fuguèron descubèrts dins lu cartularis ò autres, per tant preciós que son per acertar l’existéncia formala dau gallò-roman, nos permèton pas de fargar d’una peça soleta l’istòria d’una lenga despareissuda.
Dins lo debanament dau s.IXen, apareisse una forma novèla de cant liturgic, tant sota la forma de vèrs coma de pròsa : lo tròp, (lat. tropare > faire de tròps).

Fuguèt una mena d’amplificar lo cant liturgic per lo biais d’ornaments musicaus per de dire de corregir la freior dei tèxtes liturgics impausats per lo papa Gregòri 1er lo Grand.. Lu tròpes van faire flòri ai s. IX en, Xen e XIen au ponch de sortir dau relarg dei monestiers per passar dins la música profana. Es ensin que dins Lemosin, lu noastres primiers trobadors se’n van aflatar en s’apiejant justament sus l’activitat dei monges de Sant-Marçau de Lemòtges, grands especialistas dei tròps, forma versificada e estrofica en latin, completada per una rica creacion musicala. L’art profan eissit dei tròps vendrà l’art dau trobar, e lu sieus autors lu trobadors.

Au s. IXen, un document istoric nos dona una idèa de cen que podia èstre lo parlar gallò-roman. Si vira dau famós Jurament d’Estraborg, dau 14 de febrier dau 842. Es un acordament passat entre Loís lo Germanic e son fraire Carles II dich lo sensa Pel contra lo sieu autre fraire Lotari., tot ai tres enfants de Loís 1er dich, lo Bonàs (ò lo Pius), e felens de Carlesmanhe.
Lu tres fraires son en desacòrdi sus lo partiment de l’empèri, perqué Lotari lo si volia gardar tot per eu.

En seguda d’aquò, Loís e Carles si promèton ajuda a Estraborg contra li decisions de Lotari en preséncia dei sieus tropas. Lo contengut d’aqueu tèxte enclau doi lengas sensiblament desparieri : cadun dei doi fraires parla dins la lenga de l’autre, valent a dire en gallò-roman de Gàllia per Loís lo Germanic, e en lenga tudesca per Carles lo sensa Pel.
L’istòria oficiala de França si gargalheja de contunha en afortissent que lo Jurament seria lo 1er document oficiau en lenga francesa, l’argument ten pas drech quora sabèm que la lenga d’oïl non serà formada que partent dau sègle XIen.
Ne va tot parier per d’unu occitanistas que considèran que lo document seria de lenga d’òc, primitiva per li rasons identiqui que veni de sotalinhar aquí sus.
Ne vequí lo contengut, conservat a l’epòca per Nithard, conselhier de Carles lo sensa Pel, e tornat copiar au s. XIen :

I) Jurament de Loís lo Germanic, en gallò-roman.

PRO DEO AMUR ET PRO CRISTIAN POBLO ET NOSTRO COMUN SALVAMENT, D’ IST DI EN AVANT, IN QUANT DEUS SAVIR ET PODIR ME DUNAT, SI SALVARAI EO CIST MEON FRAIRE KARLO, ET IN AIUDHA ET IN CADHUNA COSA, SI CUM OM PER DREIT SON FRADRA SALVAR DIST, IN O QUID IL ME ALTRESI FAZET, ET AB LUDHER NUL PLAID NUMQUA M’PRENDRAI QUI, MEON VOL, CIST MEON FRADRE KARLE IN DAMNO SIT.

II ) Jurament de Carles II lo sensa Pel en tudesc (gallò-roman de Germània).

SI LODHUVIGS SAGRAMENT, QUE SON FRAIRE KARLO JURAT, CONSERVAT, ET KARLUS MEO SENDRA, DE SUO PART, NON LO S’TANIT SI IO RETURNAR NON L’ INT POIS, NE IO NE NEULS CUI FO RETURNAR INT POIS, IN NULLA AIUDHA CONTRA LODHUVIG NON LI JU ER.

Revirada en occitan modèrne :

1) Per l’amor de Dieu e per lo pòble crestian, e per lo noastre comun sauvament, partent d’aqueu jorn, e d’aquí en davant, aitant que Dieu m’a donat saber e poder, sauvarai (socorrai) aqueu qu’es mon fraire Carles, en ajuda e en cada causa, coma lo si deu sauvar segon lo drech, cen qu’atressi (parierament) mi fague, e prendrai degun acordament embe Lotari que, de per la mieu volontat, mon fraire Carles non augue dam.

2) Se Loís jura lo sacrament (jurament) que prèsta a son fraire Carles, e que monsenhor Carles, de la sieu part, non lo tengue e que non poasqui l’en dissuadir (d’aqueu perjuri), ni ieu ni nul autre, non serem de minga ajuda a Carles contra Loís.

E defoara d’aqueu document oficiau, lo gallò-roman escrich si manifèsta en d’autres ròdols. En lu alentorns dau 880 si deu notar l’Auba e lo Boecis, que lo sieu autor retipa lo tractat de filosofia de Boetius, òme d’Estat e filosòf latin au servici dau rei ostrogòt Teodoric.

Ec vos Boeci cadegut en afan,
Veicí Boeci cadut (tombat) en afan,
en grands cadenas qui l’estan apesant.
en de grandi cadenas que li son peanti
Reclama Dieu, de cèl lo rei, lo grand.
Reclama Dieu, dau cèu lo rei, lo grand.

Laissèm pas de caire la Canson de Santa Fe, (entre lo 1030 e lo 1070) que conta l’istòria de Fides (Fe) filha dau senhor d’Agen, obligada d’abjurar la sieu cresença, si veguèt somesa e l’estira per òrdre de l’emperaire Dioclecian. Ne vaquí un brèu passatge :

Aquí aucis saints a talent :
Aquí aucisse sants a talent :
Seis mil ni moron e seis cent.
Sièis mila ne moàron e sièis cent.
Viratz lo camp roi e cruent ;
Viratz lo camp roge e crudèl ;
massa i guerpiron lor jovent.
(una) massa i perdèron la jovença.

Dins aquestes estrachs podèm arremarcar tres lo s. IXen la genèsi de la futura lenga occitana.
Notèm que la primiera òbra de lenga d’oïl es dau 880 (Cantilène de sainte Eulalie). La Chanson de Roland data dau 1080.
Partent d’aqueu s.XIen, li doi lengas d’òc e d’oïl si dessepàran definitivament ; metent un tèrme a una intercompreneson gallò-romana que durava despí cinc sègles.
Dins lo debanament dei s.XIIen e XIIIen, la lenga noastra serà la primiera lenga profana de civilizacion d’Euròpa medievala, qu’agrade ò non a l’intelligéntsia francimanda, una civilizacion que serà anientada per lo biais de doi Crosadas vergonhosi engimbradi per la marrida aligança de la Glèia e de la dinastia capeciana.

Reinat Matalòt
Niça / Drap, lo 21 / 10 / 2004

Foants d’entressenhas :

CANTALAUSA : Aux racines de notre langue.
LAFONT Robèrt / ARMENGAUD Crestian : Nouvelle Histoire de la Littérature Occitane.
LAFONT Robèrt : Histoire et anthologie de la littérature occitane.