De diménegue, vos prepauam de retrovar li cronicas anciani de l’Agachaire e, per aüra, aqueli publicadi tra lo 2005 e lo 2008 dins “La Provence – Edicion deis Aups”. Vequí aquesta setmana una compilacion dei cronicas que pareissèron au mes d’abriu dau 2006. Òsca !
Lo Jorn de la Barigola
Chronique du dimanche 2 avril 2006 en lenga nòsta
Siam encuei lo 2 d’abrieu, ce que nos mete au 13 de Germinau dau calendier republican. Coma de costuma, lo gregorian festeja tota una quirièla de sants e de santas, que siáu pas segur que regardariam totjorn nautrei coma de modèles de vida. Lo republican eu consacrava aqueu jorn a la celebracion de la barigola (en francés « la morille »). Se vos disiáu que l’i a de jorns que lo regrèto, ieu, aqueu calendier revolucionari ?…
Tant coma regrèto lei barigolas d’autre temps, que quasi totei les endrechs que ma grand m’aviá mostrats, son ara de villàs que l’i an vengut coma de bolets… N’ai ben trobat ieu quauques autrei, mai de mai en mai lo printemps es tròp sec per que la naissença dei fuèlhas sus les aubres se tòrne acompanhar d’aquela dei barigolas.
De barigolas, ne’n conoisso de tres menas. Lei gròssei negras, que vos an de còps que i a la talha d’un melon, e que vènon sota lei romis e dins lo poiridier dei ribas que vèson gaire lo soleu. An ni gost ni gosta, e son lèu poiridas eles pereu. L’i a puei lei jaunas, ponchudas, que li agradon lei roures e lo savèu. Son pron bèlas e mai bònas. Enfin lei grisas, pichonas, quasiment rondas, que son lei melhoras, les pus gostosas, e que vos dirai pas onte n’i a…
De tot biais lei barigolas son abòrd capriciosas, e podriáu vos contar aquí dessús d’unes istòrias que… Mai m’aviso que la plaça me manca seriá pas que per una. Alora, bota, serà per un autre còp !
Lo Jorn dau Brusc
Chronique du dimanche 9 avril 2006 en lenga nòsta
Aqueste printemps nada dins l’èr, e de còps per carrièras, una aureta que me rapèla un pauc aquela que bofet dins mon temps d’estudiant, un polit mes de mai. Vaquí una rason de mai per restar encar un còp au calendier revolucionari, e regardar de que prepausava d’onorar encuei, au 20 de Germinau.
S’atròba qu’ei lo brusc (en francés « la ruche »). Ai remarcat a’n aqueste prepaus que les apicultors de nòsta region dison de brusc soncament ais ancians modèles, aqueles qu’èron fachs ambé de rusca, ò d’una soca cavada. Per lei modèles modèrnes, aqueles ostalets de pòsts en forma de caissas ò de chalets, li dison de ruchas.
Mistral a notat l’expression « curar coma un brusc » per dire vuejar en plen, despuelhar, metre sus la palha ; e aquò se compren pron ben, que lei bruscs vièlhs avián pas aqueles cadres que se pòdon levar proprament ambé lei brescas dessús : lei gents rasclavon tot.
A relevat pereu lo provèrbi « aver mai de bruscs que d’abelhas ». E aquí pereu, l’expression es pron clara, per parlar de quauqu’un qu’a les aparéncias de la fortuna, mai que i a pas grand causa dessota.
Adonc me rèsta plus que de faire lo vòt qu’aguessiatz totei de bruscs ben clafits, e que degun vos vengue pas curar les pòchas coma un brusc, per quunta rason que siegue…
S’es passat un 16 d’abrieu
Chronique du dimanche 16 avril 2006 en lenga nòsta
Lo 16 d’abrieu de 1763 moriguet lo paire Pau Bois, curat de Noièrs. A Noièrs èra naissut (en 1685) e, après aguer dirigit un temps lo pichon seminari de Lurs, èra estat nomat capelan de son vilatgi de naissença en 1711. Ailà, establisset una pension que, quaranta ans de temps, « fournit beaucoup d’excellents sujets pour le clergé, le cloître, la magistrature et le barreau », coma ditz sa biografia de 1850.
Son fraire ainat, capelan pereu, èra anat passar quauques ans a Roma dins lo Capítol generau de l’òrdre des Capochins, e a son retorn publiquet d’unei reviradas de libres italians. Eu èra estat format d’en promier a Noièrs per son oncle, que n’èra tanben curat.
Quand òm se passeja encuei dins lei roinas dau vièlh Noièrs, en contemplent les paísatgis supèrbes de la còla de Lura e de la vau de Jabron, es un pauc malaisat d’imaginar aquí un tau plantolier intellectuau. E pasmens aqueu paire Bois, en mai dei libres de pietat que nos a laissats, es estat un des promiers sabents de nòsta lenga. A laissat, en manuscrit, un « Dictionnaire provençal », « où il démontre l’étymologie du latin des mots les plus grossiers usités dans nos montagnes », coma ditz la « société de gens de lettres » que publicava en 1850 sa « Biographie des hommes remarquables des Basses-Alpes ».
Es qu’aqueu diccionari es encara conservat dins quauque fons d’archius ò de bibliotèca ? O faudriá cercar. Mai aquò mòstra que, tre lo mitan dau sègle XVIII, d’òmes de Provença Nauta avián dejà en tèsta de provar la dignitat de sa lenga…
Lo Promier cavalier
Chronique du dimanche 23 avril 2006 en lenga nòsta
Siam encuei au promier cavalier. O sabètz benlèu pas ? Lo 23 d’abrieu ei la fèsta de sant Jòrdi, ò Jòrgi, que dins la tradicion provençala ei lo promier des quatre cavaliers de la freg. Un provèrbi ne’n donava la tièra :
« Jorguet, Marquet, Tropet, Croset,
son les quatre cavaliers de la freg. »
N’i a qu’apondián encara : « e mai quauqua fes Janet ». Que coma les Tres mosquetaris èron quatre, nòstes Quatre cavaliers èron cinq…
Es que lei gents avián remarcat de lòngtemps que, sovent, a la fin d’abrieu ò au començament de mai, tòrna faire freg, e mai de còps que i a gèla. E coma en generau aquò comença a l’entorn de la Sant-Jòrdi, e que nòste tuaire de dragon ei representat en cavalier, avián dich de cavaliers ais autrei sants dau periòde geladís, emai les autres aguèsson pas de chivaus.
Auretz remarcat en passent coma se fabricavon les provèrbis : coma aquelei dires se devon retenir, fau totjorn qu’aquò rime. Mai coma faire aicí per far rimar sant Jòrdi, sant Marc, sant Estròpi, l’invencion de la Santa-Crotz, e pereu sant Joan Pòrta Latina ? Bota : amb un diminutiu a cadun, aquò vos dona « Jorguet, Marquet, Tropet, Croset » e mai se fau « Janet », e fai tirar…
Sant Estròpi
Chronique du dimanche 30 avril 2006 en lenga nòsta
Un dei sants d’encuei, Estròpi, es un sant ben maleirós…
D’abòrd, moriguet d’un còp de destrau sus la tèsta, per aguer vougut convertir la filha d’un governaire roman.
Après, la tradicion provençala ne’n fai, coma vegueriam dimenge passat, sota lo nom de Tropet, lo tresen des cavaliers de la freg.
Puei son nom en occitan (en francés es « Eutrope ») l’a fach metre aicí dins tot plen d’istòrias d’estropiaduras. Un marrit còp, donat per quauqu’un de maladrech, li diam un « còp de sant Estròpi »… Dins d’unes endrechs, se ditz que, « Se plòu per Sant-Estròpi, estròpia lei grafions »…
Empacha pas, amb aquò, que i ague d’unes endrechs en Provença ont aqueu sant se pregue per la plueia, se n’a pas pron tombat dins lo mes. Que, coma se saup, « Lo mes d’abrieu ei de trenta : ne’n plouriá trent’un, que fariá mau en degun ». E se lo sant fasiá pas plòure, lei gens li disián de tot, e anavon jusqu’à li picar dessús… Mai que volètz ? Amb un nom parier…